كدام گسل تهران خطرناك‌تر است؟
مهدي زارع
منطقه ري و تهران داراي سابقه طولاني فعاليت لرزه‌خيزي است و چندين زمين‌لرزه مهم در طول قرن‌ها ثبت شده است. درك اينكه كدام زمين لرزه تاريخي بيشترين خسارت و تلفات را به بار آورده براي ارزيابي خطرات مربوط به زندگي در اين منطقه لرزه‌اي فعال ضروري است. از سوي ديگر درك اينكه كدام گسل در آينده خطرناك‌تر خواهد بود بسته به شناخت دقيق سابقه تاريخ زمين‌لرزه‌هاي بزرگ رخ داده روي اين گسل‌ها است. در جنوب تهران كنوني شهر ري بيشترين زمين‌لرزه‌هاي تاريخي را در تاريخچه خود دارد.
شهر باستاني ري كه اكنون بخشي از كلانشهر تهران است و جنوب تهران به دليل نزديكي به سامانه‌هاي گسلي اصلي تهران در منطقه‌اي فعال از نظر لرزه‌اي قرار دارند. راگا باستاني (ري امروزي) شهر مهمي در ماد باستان بود كه بعدا بخشي از امپراتوري‌هاي هخامنشي و سلوكي و در امتداد جاده ابريشم قرار داشت و از نظر راهبردي شهري بسيار مهم بود. ساخته شدن و توسعه ري در نزديكي گسل‌هاي فعال آن را مستعد رخداد زلزله‌هاي تاريخ كرده است. برخي منابع تاريخي نشان مي‌دهند كه راگا در حدود سال 330 قبل از ميلاد با زمين‌لرزه‌اي بزرگي خراب شده كه احتمالا آسيب بيشتري را به دليل دوره آشفته پس از فتح ايران از سوي سپاهيان متجاوز اسكندر مقدوني (330 پيش از ميلاد) تحمل كرده است. استرابون جغرافيدان يوناني (حدود 64 قبل از ميلاد تا 24 پس از ميلاد) اشاره كرده كه راگا در دوران باستان بر اثر يك زلزله به‌شدت آسيب ديده است، اگرچه او تاريخي را مشخص نكرده است. برخي از محققان اين توصيف را به قرن چهارم قبل از ميلاد مرتبط مي‌كنند كه احتمالا با لشكركشي‌هاي اسكندر همپوشاني دارد. اين شهر چندين بار در جنگ‌ها غارت شد (مثلا توسط نيروهاي اسكندر در 330 قبل از ميلاد و بعدا توسط سلوكيان و اعراب و مغول‌ها). اين امر تشخيص آسيب زلزله از تخريب زمان جنگ را پيچيده مي‌كند. مطالعات گسل ري و ساير گسل‌هاي نزديك حاكي از فعاليت لرزه‌اي مكرر طي هزاران سال است. داده‌هاي ديرينه لرزه‌شناسي و سرنخ‌هاي باستان‌شناختي در ري لايه‌هايي از ويراني را نشان مي‌دهند كه به طور گسترده به دوره هخامنشي-هلنيستي (قرن‌هاي ششم تا سوم پيش از ميلاد مسيح) مربوط مي‌شود. زمين‌لرزه 743 ميلادي -قرن اول هجري در دوره اسلامي- با بزرگاي تخميني ~7.1، يكي از اولين زمين لرزه‌هاي ثبت شده در منطقه است كه باعث تخريب قابل توجهي در ري شد.
گزارش‌هاي تاريخي ساختمان‌هاي فروريخته و آسيب‌هاي جدي را نشان مي‌دهد. زلزله 855 ميلادي با بزرگاي تخميني 7.1 نيز موجب شده ري ويران شده و با كشته شدن حدود 200 هزار نفر همراه شده است، البته اعداد ممكن است در متون تاريخي اغراق‌آميز باشد. قنات شهر به شدت آسيب ديد كه منجر به كمبود آب طولاني‌مدت شد. زلزله 958 م در زمان آل بويه در ري باعث ويراني بيشتر شد. اين شهر بازسازي شد اما به دليل فعاليت‌هاي لرزه‌اي مكرر آسيب‌پذير باقي ماند. زلزله 1177 م نيز بخش زيادي از ري را ويران كرد و به كاهش اهميت آن به عنوان يك مركز منطقه‌اي انجاميد. اين شهر بعدا در زمان امپراتوري سلجوقيان بازسازي شد. در زلزله ۱۳۸۴م ورامين نيز ري آسيب‌هاي جديد ديد. در زلزله 1665 م در زمان صفويه كه رويدادي كمتر شناخته شده كه منطقه تهران- ري آسيب ديد. زلزله ۱۸۴۸ م در ابتداي دوره ناصر الدين شاه قاجار نيز در جنوب تهران موجب آسيب‌هايي شد. اين منطقه با گسل‌هايي از‌جمله گسل‌هاي ايوانكي (پارچين) شمال و جنوب ري و گسل‌هاي كهريزك، پيشوا و رباط‌كريم هميشه در معرض رخداد زمين‌لرزه‌هاي مهمي بوده ولي روي بيشتر اين گسل‌ها غير از دانسته‌هاي زمين‌شناسي و زلزله‌شناسي تاريخ لازم است مطالعات ويژه انجام شود.
به نظر مي‌رسد كه هيچ‌گاه تا قبل از دوران مدرن منطقه تهران و ري تجمع جمعيت چند ميليون نفري نداشته است، ولي امروزه آسيب‌پذيري تهران با جمعيت بيش از 15 ميليون ساكن داخل و پيرامون آن مطرح است. وضعيت زيرساخت‌هاي متراكم اين پهنه در يك زلزله بزرگ در نزديكي ري/ جنوب تهران مي‌تواند فاجعه‌بار باشد.
زمين‌لرزه 1830 در دماوند - شميرانات ويراني‌هاي قابل‌توجهي در تهران اواخر دوره فتحعلي‌شاه قاجار ايجاد كرد، اما برآورد دقيق تلفات به خوبي مستند نيست. تهران در ۱۸۳۰ احتمالا حدود ۵۰ هزار نفر جمعيت داشته است. به نظر مي‌رسد كه اين زمين‌لرزه در بخش مياني گسل مشا رخ داده است. همچنين زمين‌لرزه 10 شهريور ۱۳۴۱ بويين‌زهرا نيز به ويژه در بخش‌هاي مركزي و جنوبي تهران آن روز موجب خساراتي شد. تهران در آن روز حدود ۱.۵ ميليون نفر جمعيت داشته است.
تهران در گستره امروزين خود در منطقه‌اي از نظر لرزه‌اي فعال قرار دارد كه داراي چندين گسل مهم است. درك اينكه جنبايي كدام يك از اين گسل‌ها از لحاظ تاريخي بيشترين آسيب را هنگام زلزله ايجاد كرده‌اند براي ارزيابي ريسك و برنامه‌ريزي شهري بسيار مهم است.
گسل شمال تهران يك سامانه گسلي است كه امروزه ۵ منطقه شمالي شهرداري تهران روي بخش‌هايي از اين سامانه گسله گسترش يافته‌اند. گسل مشا با طول حدود ۱۸۰ كيلومتر از حداقل فاصله ۱۵ كيلومتري شمال‌شرق تهران عبور مي‌كند. گسل ايوانكي كه بخش‌هايي از آن به نام پارچين هم شناخته مي‌شود در جنوب شرقي تهران گسيختگي‌هاي واضحي را در نهشته‌هاي آبرفتي كواترنر جنوب شرق تهران ايجاد كرده است.
گسل مشا توان لرزه‌زايي ايجاد زلزله‌اي با بزرگاي 7.5 را نيز دارد. مطالعات ديرينه لرزه‌شناسي نشان مي‌دهد كه بخش شرق آن آخرين بار حدود 1000 سال پيش گسيخته شده است. گسل شمال تهران توان لرزه‌زايي ۷.۵ را نيز دارد و قرار گرفتن آن در مناطق پرجمعيت نگراني‌هايي را براي ريسك بالاي فاجعه ايجاد مي‌كند. گسل‌هاي پيشوا و كهريزك با توان لرزه‌زايي ۶.۵ تا 7 در مناطق بسيار آسيب‌پذير جنوبي تهران قرار دارند. به نظر مي‌رسد كه گسل‌هاي شمال تهران با آخرين گسيختگي شناخته شده حدود ۳۰۰۰- تا ۳۲۰۰ سال قبل و همچنين گسل مشا - بخش مياني - با آخرين گسيختگي حدود 1000 سال پيش احتمالا تغيير شكل كافي براي ايجاد يك زلزله بزرگ انباشته كرده‌اند. اگر نرخ لغزش سامانه گسله شمال تهران را حدود يك ميلي‌متر در سال درنظر بگيريم در۳۰۰۰ سال، حدود 3 متر كمبود لغزش انباشته شده روي گسل شمال تهران برآورد مي‌شود كه آن نيز معادل يك زلزله بالقوه 7.2 تا 7.5 روي سامانه گسله شمال تهران است. مطالعات اخير ايجاد تغيير شكل قابل‌توجه در بخش‌هاي شرقي گسل مشا (دماوند) و قطعه مركزي مشا (فشم) را نشان مي‌دهد. حتي يك گسيختگي جزيي روي اين گسل‌ها با ايجاد زمين‌لرزه‌اي متوسط با بزرگاي ۵ تا ۶ نيز مي‌تواند تهران را به دليل تراكم شهري به‌طور جدي دچار آسيب كند. گسل‌هاي مدفون در زير حومه جنوبي تهران و در بخش‌هايي از مركز تهران ممكن است بودن هشدار قبلي دچار گسيختگي شوند.