رسانه‌ها و حلقه مفقوده‌يي به نام اعتماد مخاطب
پژمان موسوي
در عصري كه «اطلاعات و ارتباطات» نام گرفته است، بزنگاه‌هايي وجود دارد كه براي رسانه‌ها نوعي «نقطه عطف» محسوب مي‌شود؛ نقاط عطفي كه عموما در كشورهاي جهان سوم همواره در جهت بي‌اعتماد‌تر كردن افكار عمومي به رسانه‌هاي درگير با آن موضوع انجاميده است. اما علت را در كجا مي‌توان جست‌وجو كرد؟ به واقع چرا رسانه‌هاي ما نبايد منبعي قابل اطمينان براي مردمي باشند كه در مقطعي خاص مثلا سلامت آنها مورد تهديد قرار گرفته است؟ مرز پنهان‌كاري در برابر مخاطرات پيراموني و عوامل تهديد‌كننده حيات و سلامت جامعه كجاست؟ داشتن برنامه اطلاع‌رساني و آگاه‌سازي در شرايط رويارويي با حوادث و رخدادهاي مرگ آور چه ميزان اهميت دارد و دليل غفلت از آن چيست؟در دو مورد مشخص پرونده پارافين‌هاي آغشته به برخي ميوه‌ها و تزريق هورمون به گوجه‌فرنگي در روزها و هفته‌هاي گذشته، افكار عمومي به واقع از آشفتگي در نوع اطلاع‌رساني و آگاهي‌بخشي رسانه‌هاي ديداري و شنيداري از يك طرف و رسانه‌هاي نوشتاري از طرف ديگر رنج برده‌اند تا حدي كه مي‌توان گفت مردم تا حد زيادي اعتماد خود به رسانه‌هايي كه شايد تا پيش از آن به آنها اعتماد زيادي داشتند را امروز از دست داده‌اند. دليل اصلي اين امر از جانب سياستگذاران رسانه‌يي جلوگيري از نگراني بيهوده شهروندان عنوان و اين گونه مي‌شود كه مخفي‌كاري و پرهيز از آموزش‌هاي فراگير و گسترده در دستور كار سردمداران قرار مي‌گيرد و اين در حالي است كه هيچگاه جامعه از اطلاع‌رساني شفاف و صادقانه رسانه‌ها آسيب نديده است و اتفاقا تنها در اين صورت است كه سلامت جامعه تضمين خواهد شد. جالب اينجاست كه جذب اعتماد مخاطبان جزو دغدغه‌هاي اصلي رسانه‌ها به شمار مي‌رود. به عقيده كارشناسان بي‌اعتمادي مخاطب به رسانه به دلايلي مانند رانت‌خواري رسانه‌ها، ذكر نكردن منابع خبر، نداشتن تخصص‌گرايي و بي‌توجهي به نيازهاي مخاطبان به وجود آمده است و در ميان مخاطبان تمام كشورها وجود دارد؛ اما اين بي‌اعتمادي در كشورهاي جهان سوم، به دليل شرايط تاريخي، بيشتر و ريشه‌يي‌تر به نظر مي‌رسد و حقايق موجود مويد وجود اين بي‌اعتمادي است.
در واقع نبود امكان فعاليت مستقل براي روزنامه‌نگاران و استفاده از رانت، به دليل ساختار اقتصادي توسعه‌نيافته باعث شده است كه اين بي‌اعتمادي به رسانه در كشورهاي جهان سوم بيشتر خودنمايي كند. رعايت كامل اصل بي‌طرفي در انتشار اخبار و اطلاعات كه يكي از عوامل جذب مخاطب به شمار مي‌رود، به عقيده برخي تحليلگران در كشورهاي جهان سوم رعايت نمي‌شود چراكه در اين كشورها بيشتر مطبوعات، توسط افرادي با گرايش‌هاي خاص اداره مي‌شوند و معمولا مشكلات و مسائل مردم كمتر مورد توجه قرار مي‌گيرد و مطبوعات اغلب به جاي انتشار دغدغه‌هاي افكار عمومي به دنبال كاركرد ديگر خود هستند. مطالعات نشان مي‌دهند كه بي‌اعتمادي به رسانه، در ميان هر دو قشر عامه و نخبه كشورهاي جهان سوم وجود دارد؛ اما اين بي‌اعتمادي در ميان نخبگان به دليل فقدان شرايط كار مساعد روزنامه‌نگار‌ي در اين كشورها و در نتيجه مناسب نبودن كيفيت توليد اخبار و اطلاعات و همچنين توانايي آنها در تحليل اخبار و اطلاعات، بيشتر خودنمايي مي‌كند. گرچه در كشورهاي جهان سوم، به دليل فضاي محدودي كه رسانه‌ها با آن روبه‌رو هستند، مردم اعتماد زيادي به آنها ندارند اما در كشورهاي پيشرفته نيز اين بي‌اعتمادي به شكل ديگري و در نتيجه روند جهاني شدن و گسترش ارتباطات خود را نشان مي‌دهد زيرا در اين كشورها با توجه به اينكه مردم به دليل دسترسي به سايت‌هاي خبري ديگر كشورها و شبكه‌هاي ماهواره‌يي به رسانه‌هاي متعددي دسترسي دارند و بر اين باورند كه رسانه‌هاي رسمي كشورشان كه به مراكز قدرت و ثروت نيز وابسته هستند از انعكاس اخبار بي‌طرفانه خودداري مي‌كنند. درباره بحران اخير سلامت در كشور هم به نظر مي‌رسد در شرايطي كه سلامت و جان شهروندان مورد تهديد قرار مي‌گيرد، مصلحت‌انديشي براي جلوگيري از خسارت‌هاي اقتصادي پسنديده و توجيه‌پذير نيست. تجربه نشان داده است كه رسانه‌هاي جمعي از قدرت فوق‌العاده‌يي در آموزش و تاثير‌گذاري بر افكار عمومي به ويژه شرايط اضطراري برخوردارند و ويژگي‌هايي چون سرعت، گستردگي و فراگيري رسانه‌هاي جمعي، سبب شده است تا در شرايط بحراني از حداكثر توان آنها براي آموزش و ارايه آگاهي‌ها به مردم استفاده شود.
در يك جمع‌بندي كلي اين طور به نظر مي‌رسد كه بخشي از مشكل بي‌اعتمادي افكار عمومي به رسانه‌ها نه از خواست واقعي اصحاب رسانه كه از تحميل‌هايي صورت مي‌گيرد كه مقامات مسوول به دليل آنچه مصلحت‌انديشي عنوان مي‌كنند بر رسانه‌ها اعمال مي‌كنند اما نمي‌توان از كنار اين موضوع نيز به سادگي گذشت كه گاهي رسانه‌ها به دليل منافع زودگذر، به انتشار اخبار و مطالبي اقدام مي‌كنند كه شايد چندان هم نسبت به صحت آنها اطمينان ندارند و اين گونه مي‌شود كه مردم همواره شاهد پالس‌هاي متفاوت و بعضا متضادي هستند كه از سوي رسانه‌هاي مختلف به سوي آنها روانه مي‌شود.