بافت تاريخي مشهد زير تيغ توسعه
فرزانه قبادي
در انتهاي يك زمين خاكي كه حريمش با گوني‌هاي پلاستيكي آبي رنگ مشخص شده، بقاياي يك خانه تاريخي زير پاي يك غول آهني آبي تلاش مي‌كند فرياد ياري‌خواهي‌اش را به گوش عابران برساند، خانه‌اي تاريخي در حال احتضار، هر روز گوشه‌اي از آن تخريب مي‌شود، كاشي‌هايش به سرقت ميروند و با هر كدام از اين ضربه‌ها خيال جرثقيل‌ها راحت‌تر مي‌شود كه بنايي كه زير پاي‌شان است و مانع توسعه جنون‌آميزشان شده به زودي تسليم مي‌شود و ميدان را خالي مي‌كند. حدود يك سال است كه برجي آهني در حال قد كشيدن است، آن هم با فاصله‌اي نزديك به خانه تاريخي اميري، جرثقيل‌ها با هر چرخش و قي‍ژقيژشان لرزه به جان بقاياي اين خانه قاجاري و بسياري از خانه‌هاي تاريخي منطقه ثامن شهر مشهد مي‌اندازند. خانه تاريخي اميري كه در تاريخ 09/11/1384 و به شماره 14003 در فهرست آثار ملي ايران ثبت شده است، حالا توسط ساختمان عظيم‌الجثه‌اي در حال بلعيده شدن است. اين تصوير مي‌تواند نمادي باشد از اتفاقي كه در شهر مشهد و به خصوص در منطقه ثامن در حال وقوع است. تخريب خانه‌هاي تاريخي و رشد قارچ‌گونه ساختمان‌هايي كه نشانه‌اي از شهر تاريخي و مذهبي مشهد ندارند.
توسعه شهر مشهد به قيمت پاك‌شدن حافظه تاريخي اين شهر تمام شده، شهري شبيه شهرهاي بي‌هويتي كه در كشورهاي بي‌تاريخ متولد مي‌شوند، شبيه تمام شهرهاي بزرگ كه سرمايه‌اي به نام «حرم امام هشتم» ندارند و سوالي كه ذهن را نيش مي‌زند اين است كه اين ساختمان با اين مختصات نمي‌توانست در نقطه ديگري از شهر يا كشور ساخته شود؟ شايد مسافري كه بعد از سال‌ها به مشهد سفر مي‌كند، سراغ «زواركِش»هاي اطراف حرم را بگيرد، مجاوراني كه زايران را در خانه‌هاي قديمي و كوچك و امن و آرام‌شان اسكان مي‌دادند، اما حالا به جاي تمام زواركش‌ها، بنرها و تراكت‌ها و تبليغات قناس شهري مسافران را به هتل‌هاي لوكس دعوت مي‌كند. هتل‌هايي كه در هر كجاي ديگر ايران و دنيا مي‌توانند به مسافران سرويس‌دهي كنند. بايد ديد توسعه، موريانه‌اي شده و به جان بافت تاريخي تمام شهرهاي ايران افتاده يا عدم تعريف درست از اين واژه در ميان مديران باعث شده تا تاريخ و حافظه‌تاريخي يك ملت زير چرخ‌دنده‌هاي بي‌رحم آن از بين برود؟
هر چند كه نزاع شهرداري و ميراث‌فرهنگي و شوراي عالي شهرسازي در مشهد، خبر تازه‌اي نيست، اما فعالان اجتماعي اين شهر به اقدامات مديران اكتفا نكرده‌اند و در حد توان براي حفظ اين تاريخ و هويت تاريخي تلاش كرده‌اند. پژوهشكده ثامن هم يكي از اين نهادهاست كه با كمك كارشناسان و مسوولان حوزه ميراث فرهنگي، شهرسازي و جامعه‌شناسي سعي دارد مانع اين تخريب‌ها شود جواد خدايي، معاون پژوهشي اين پژوهشكده در مورد توسعه بي‌رويه‌اي كه در اطراف حرم امام رضا(ع) اتفاق افتاده است مي‌گويد: «يكي از بزرگ‌ترين مداخلات در يك بافت شهري در كل دنيا، در مشهد اتفاق افتاده است، بافت تاريخي مشهد حدود 360 هكتار است كه مورد مداخله قرار گرفته است. در هيچ كجاي دنيا رويكرد توسعه و مداخله در اركان شهري اين‌قدر قيم‌مآبانه نيست، اين رويكرد قيم‌مآبانه است كه به من به عنوان مشاور، يا يك طراح يا يك مدير اجازه مي‌دهد قلمم را بردارم و روي نقشه براي قسمتي از شهر خطي را تعيين كنم، در حالي كه زير خطي كه من روي نقشه مي‌كشم ده‌ها خانواده زندگي مي‌كنند، لايه‌هاي تاريخي وجود دارد و ارزش‌هاي مختلفي پنهان شده است. اين نگاه تا زماني كه وجود داشته‌باشد، ما نمي‌توانيم توسعه را در مفهوم صحيح آن داشته‌باشيم.» جواد عرفانيان مشاور معاون وزيرراه در رابطه با عملكرد شهرداري در مشهد و تخريب بافت‌تاريخي در منطقه ثامن مي‌گويد: «شهرداري بايد شهر را مديريت كند، اما در حال حاضر اين نهاد كار يك مشاور املاك را در مقياس شهري انجام مي‌دهد، كجاي دنيا شهرداري تراكم مي‌فروشد؟ شهر طرح جامع دارد، طرح تفصيلي دارد، با اين تخريب‌ها و ساخت و سازها بافت اجتماعي و اكولوژيك به هم مي‌خورد. شهر مذهبي، لفاف شهري افقي دارد، مثل رم، يعني ساخت و سازها به گونه‌اي است كه ساختمان‌هاي بلند در دورترين نقطه از مركز ساخته مي‌شوند. شهر تجاري، لفاف شهري عمودي دارد، مثل نيويورك، سوالي كه با ديدن معماري فعلي مشهد پيش مي‌آيد اين است كه اين شهر مذهبي است يا تجاري؟»
بافت تاريخي مشهد 360هكتار است كه به اذعان كارشناسان ميراث فرهنگي 45 درصد آن تخريب شده است و به جاي آن ساختمان‌هايي ساخته شده‌اند كه ارتباطي به هويت شهري مشهد ندارند، ضمن اينكه زيرساخت‌هاي لازم براي اين توسعه افسارگسيخته از جمله توسعه سيستم برق‌رساني و فاضلاب و ترافيك در برنامه‌هاي توسعه‌اي در اين منطقه چندان مورد توجه مديران شهري نيستند.