« اعتماد»، نشست خاص امروز اوپك را تحليل كرده است
تهران - رياض در نبرد «دبيركلي»
موضوع اين گزارش: نشست ۱۶۹ اوپك
محورهاي نشست اوپك: انتخاب دبيركل جديد و تعيين سياست‌هاي توليد اين سازمان/ زمان: امروز / ساعت ۱۲ و ۳۰دقيقه: افتتاحيه نشست (به وقت تهران). / ساعت ١٤ و ٣٠ دقيقه: نشست ١٦٩ اوپك پشت درهاي بسته/ ساعت ١٨ و ٣٠دقيقه: نشست مطبوعاتي با حضور محمد بن صالح الساده، رييس نشست و البدري، دبيركل اوپك
حاضران در جلسه: همه وزيران نفت كشورهاي عضو اوپك و هيات‌هاي همراه
مكان: مقر دبيرخانه اوپك، وين
اهميت اين نشست:
يك| ۵۲ سال پيش، ايران براي اولين و آخرين بار دبير كل بوده است. از آن روز تا به حال ايران -كه خود يكي از موسسان اين سازمان بوده- ديگر هيچگاه نتوانسته بر كرسي دبير كلي اوپك تكيه بزند. اينكه «چرا» و «چگونه» بعدتر پاسخ داده مي‌شود اما در نشست امروز قرار است دبير كل جديدي براي اوپك انتخاب شود. در روزهايي كه تنش ميان ايران و عربستان به اوج خود رسيده است، شايد همچنان شانس ايران براي كسب صندلي دبيركلي نزديك به صفر باشد اما اين موضوع كه آيا نماينده نزديك به ايران انتخاب مي‌شود يا نه، براي اين كشور حياتي است.
دو| انتخاب دبيركل اما همه اهميت اين نشست نيست؛ در روزهايي كه قيمت نفت شرايطي بد و بحراني را تجربه مي‌كند، قرار است سياست‌هاي توليد اين سازمان هم تعيين شود. تعيين سياست توليد نفت، هدف اصلي تشكيل چنين سازماني بوده است؛ هدفي كه حالا رسما رنگ باخته است. اين هدف آنقدر ضعيف شده كه بهاي نفت خام از تابستان ۲۰۱۴ تاكنون از بشكه‌اي بيش از ۱۰۰ دلار به بشكه‌اي حدود ۴۴ دلار در اين هفته رسيد. قيمت نفت حتي براي مدتي به زير بشكه‌اي ۳۰ دلار هم سقوط كرده بود. ژانويه ۲۰۱۵ قيمت نفت كمترين سطح در ۱۲ سال گذشته را ثبت كرد، هرچند كه هفته‌هاي گذشته با اندكي افزايش بين ۳۵ تا ۴۰ دلار در نوسان بود. پيامدهاي سقوط ارزش نفت براي برخي كشورهاي توليدكننده ويرانگر بوده است. از جمله نيجريه كه با ۱۷۳ ميليون نفر جمعيت، براي رفع نيازهاي مالي به توليد روزانه يك ميليون و ٧٠٠ ميليون بشكه نفت وابسته است. ونزوئلا هم كه با تورم سه رقمي دست و پنجه نرم مي‌كند براي پرهيز از ناتواني در پرداخت بدهي‌هايش مي‌جنگد. پرواضح است كشورهاي عضو اوپك كه زماني به‌راحتي با افزايش وحدت نظر، توانسته بودند آثار مثبتي براي پيشگيري از سقوط ناگهاني و البته افزايش انفجاري قيمت نفت داشته باشد، امروز بي‌رمق، تنها به حضور در جلسه‌هاي اين سازمان تن مي‌دهند. نمونه‌اش هم طرح فريز نفتي؛ طرحي كه سعي داشت سطح توليد نفت بسياري كشورها را در ميزان ماه ژانويه سال ۲۰۱۴ تثبيت كند، اما شكست خورد. از ماه فوريه سال جاري ميلادي (بهمن ماه ١٣٩٤) عربستان و روسيه طرح فريز نفتي را مطرح كردند. آنها مي‌خواستند كشورهاي توليدكننده نفت سطح توليد خود را در ميزان توليد ژانويه ٢٠١٦ ثابت كنند تا شايد راهي براي بهبود قيمت نفت باز شود. ايران اما از همان نخستين اظهارنظرها مخالفت خود را اعلام كرد. وزراي انرژي عراق، ونزوئلا و قطر همان روزهاي نخست، براي مجاب كردن زنگنه و طرف ايراني به تهران سفر كردند: اما ايران كه تازه از بند تحريم‌هاي نفتي رها شده، اصلا زير بار چنين طرحي نرفت. جالب آنكه عربستان سعودي هم كه ديد رقيب اصلي منطقه‌اي‌اش، ايران، از محدود كردن سطح توليد حمايت نمي‌كند، به فريز تن نداد و همه‌چيز به همان شكل قبلي باقي ماند. اين پرسش مطرح است: آيا اين نشست مي‌تواند راهگشاي مشكل قيمت مهجور نفت باشد؟ تحليلگران نفتي و حتي اعضاي اصلي اين سازمان مي‌گويند: «نه»؛ اوپك نمي‌تواند كار خارق‌العاده‌اي انجام دهد. هرچند دبيركل اوپك بگويد: «ما زنده هستيم و براي ساليان سال زنده خواهيم ماند.»
چرا اوپك تضعيف شد
اثر اوپك بر بازار جهاني نفت تاكنون روشن‌تر از آن بوده كه توضيح آن نيازمند اعداد و ارقام باشد. بيش از 80 درصد ذخاير اثبات‌شده نفت جهان، يعني بيش از هزار و 200 ميليارد بشكه، در اختيار كشورهاي عضو اين سازمان است. اين سازمان بيش از 40 درصد نفت جهان را توليد مي‌كند كه اين رقم سال 2013 معادل 6/31 ميليون بشكه و در سال ۲۰۰۵ اوپك 41/7 درصد در روز بوده است.
نخست| با همه قدرت توليد نفتي كه اوپك دارد، اين نهاد هم چون همه سازمان‌هاي جهاني براي آنكه بتواند اثر در صحنه بين‌المللي اثرگذاري ويژه داشته باشد، نيازمند «انسجام دروني» است. انسجامي كه سال‌ها است به راحتي دستخوش اختلاف‌هاي سياسي، ارضي- مرزي و ايدئولوژيك شده است. شش كشور از يازده كشور عضو، در منطقه خاورميانه و در مجاورت هم قرارگرفته‌اند و مرزهاي مشترك دريايي و زميني مشترك دارند؛ همه آنها با هم اختلاف‌هاي مرزي و ارضي دارند. اين كشورها اختلاف‌هاي
سياسي-ايدئولوژيك هم دارند و اينها را به داخل سازمان كشانده‌اند. اختلاف ارضي بين ايران و عراق سر اروندرود، عراق و كويت سر دو جزيره «وربه» و «بوبيان»، عراق و عربستان سر منطقه بي‌طرف حدفاصل دو كشور، عربستان و قطر سر باريكه‌اي از اراضي جنوبي قطر، عربستان و امارات سر مناطق بوريمي، العين، ليوا، ظفره، زراره و خورالعديد، امارات و قطر سر خورالعديد، مرزهاي دريايي و حوزه نفتي بوندوق، ايران و امارات سر جزاير سه گانه و دو كشور عربستان و كويت در مورد فلات قاره دو كشور در خليج‌فارس و مالكيت جزاير قارو و وام‌المرادم، بخشي از اختلاف‌هاي تاريخي اعضاي اوپك است. از سوي ديگر بين اعضا تضادهاي قومي، مذهبي و ايدئولوژيكي وجود دارد كه روابط اين كشورها را در زمان تحت‌تاثير قرار داده است. اين تعارضات ايدئولوژيك هم بيشتر بين كشورهاي خاورميانه‌اي اوپك و تحت تاثير سه ايدئولوژي عمده «انقلاب اسلامي ايران»، «ايدئولوژي حزب بعث عراق» و «ايدئولوژي وهابيت عربستان» بوده است. اين سه كشور از مهم‌ترين اعضاي اوپك هستند كه هماهنگي سياست‌هاي آنها اثر مهمي در روند قدرت اوپك ايفا مي‌كند؛ اما اين سه كشور تنش‌هاي شديدي با هم داشته‌اند.
دوم| تناقض‌هاي اساسنامه سازمان اوپك از ديگر دلايل تضعيف اين سازمان در گذر زمان است. موضوعي كه تشريح آن در حوصله اين گزارش نمي‌گنجد؛ اما براي نمونه مي‌توان به اين اشاره كرد كه از آن جمله مي‌توان به تناقض بين بندهاي (ب) و (ج) ماده ۲ از فصل اول (سازمان و اهداف) اشاره كرد. در بند (ب) بر «تثبيت قيمت‌ها در بازارهاي بين‌المللي نفت» و در بند (ج) بر ضرورت «عرضه كافي اقتصادي و منظم نفت به ملت‌هاي مصرف‌كننده» تاكيد شده است. در حالي كه «تثبيت قيمت نفت» با «عرضه كافي نفت» و «به شكل منظم» ممكن است در بسياري از شرايط، قابل جمع نباشند. چرا كه: قيمت نفت تابع عرضه و تقاضا است و تغيير در عرضه و تقاضا موجب تغيير و نوسان در قيمت خواهد شد. براي مثال كشف منابع جديد در كشوري كه عضو اوپك نيست، مي‌تواند باعث بالا رفتن عرضه شود، در حالي كه تقاضاي جهاني همچنان ثابت مانده يا افزايش معادل آن نداشته است. در اين حال طبيعي است كه بهاي نفت كاهش پيدا كند.
سه| اگر چه مساوي بودن حق راي اعضا و مساوي بودن حق عضويت اوپك براي همه اعضا هم از اشكال‌هاي ساختاري سازمان اوپك است اما مهم‌ترين اشكال درون سازماني وجود نداشتن ضمانت اجرايي براي تصميم‌هاي اعضاست. تصميم‌هاي اين سازمان هيچ‌گونه ضمانت اجرايي خاصي ندارد. كشوري كه تصميم‌ها را اجرا نكند تنها مورد سرزنش ساير اعضا قرار مي‌گيرد و بايد فشار رواني تحمل كند.
چهار| آژانس بين‌المللي انرژي و البته سياست‌هاي امريكا ديگر عوامل تضعيف نقش اوپك در بازار جهاني نفت بوده است.
پنج| افزايش استفاده از منابع انرژي جايگزين مانند گاز از دلايل كاهش قدرت اوپك بوده است. گذشته از اين در سال‌هاي گذشته افزايش سطح توليد ذخاير «شيل» رشد چشمگيري داشته است؛ به طوري‌كه آمار اداره اطلاعات انرژي امريكا نشان مي‌دهد توليد نفت امريكا در سال 2014 با يك افزايش 14 درصدي به هشت ميليون و 970 هزار بشكه در روز رسيده كه بالاترين سطح توليد اين كشور در چهار دهه گذشته بوده است. حال به نظر مي‌رسد اوپك با كاهش بهاي نفت توجيه‌پذيري طرح توسعه ذخاير شيل را زير سوال برده است؛ به‌گونه‌اي كه تعداد حفاري‌هاي شيل كاهش قابل توجهي داشته است.
چرا ايران دبيركل اوپك نمي‌شود
دوران دبيركلي اوپك را مي‌توان به دو دوره تقسيم كرد: دوره نخست از زمان تاسيس اين سازمان تا پيروزي انقلاب اسلامي و دوره دوم از زمان بروز جنگ تحميلي عراق عليه ايران تاكنون. در دوره نخست، دبيركل اوپك بر اساس حروف الفباي نام كشورهاي موسس معرفي و مشغول به كار مي‌شد. نخستين دبيركل اين سازمان فواد روحاني از سال 1964 تا 1961 ميلادي از ايران انتخاب شد و سپس دبيركل از اتباع ديگر اعضاي موسس به ترتيب عراق، كويت، عربستان و ونزوئلا انتخاب شد. پس از پايان نخستين دوره گردشي دوباره نوبت ايران بود كه بر اين كرسي تكيه زند. «اما» جنگ ايران با عراق در همان دوره آغاز شد اما كشورهاي عربي با دادن پست دبيركلي به ايران مخالفت كردند. از آن روز تا به حال ايران ديگر نتوانسته دبيركل اوپك شود. در واقع در همه اين مدت تفكر انتخاب دبيركل اوپك خارج از منطقه خليج فارس بر اين سازمان حاكم شده است و حتي دوره پيش هم با وجود اينكه ايران، عربستان و عراق نامزدهايي را معرفي كردند اما ونزوئلا توانست دبيركلي اوپك را دور از انتظار همگان از آن خود كند. همزمان با بروز جنگ تحميلي عراق عليه ايران كشورهاي عضو اوپك تفسير دوگانه‌اي از لغت چرخشي كردند. برخي كشورها از «چرخش الفبايي» و برخي ديگر از «چرخش تاريخي» طرفداري كردند.
امروز، سرنوشت‌ساز است
آخرين دبيركل اوپك، عبدالله سالم‌البدري، 76 ساله، سياستمدار ليبيايي است كه سال 2006 به اين سمت رسيد. او دو دوره پشت سر هم - يعني تا سال 2012- دبيركل شد و پس از آن هم براي چهار بار در دوره‌هاي يك‌ساله سمتش تمديد شد. پيش از برگزاري نشست ١٦١ اوپك در تابستان سال ٢٠١٢ قرار بود البدري بازنشسته شود و جاي خود را به دبيركل جديد بدهد، چهار كشور جمهوري اسلامي ايران، عراق، عربستان و اكوادور نامزدهاي كانديداهاي خود را به دبيرخانه اوپك در وين اتريش معرفي كردند؛ با اين حال تنش‌ها تا جايي بالا بود كه اعضاي اوپك در دسامبر ٢٠١٤ (دي‌ماه 1394) دوباره تصميم گرفتند دوره دبيركلي البدري را تمديد كنند. به خوبي روشن است كه كانديداهاي ايران، عربستان و عراق امروز شانسي براي دبيركلي ندارند. هرچند كه هركدام يك نماينده به دبيرخانه اوپك معرفي كرده‌اند؛ هرچه باشد آنها مي‌خواهند بر يكديگر فشار را بالا نگه دارند. غلامحسين نوذري، وزير اسبق نفت، از ايران، مجيد المنيف، از عربستان و سامر الغضبان، وزير اسبق نفت عراق نامزدهاي اين كشورها هستند. حالا گرچه هفت كانديدا براي اين سمت وجود دارد كه ايران، عربستان و عراق كانديداهاي قديمي‌اند و امسال اندونزي، نيجريه، اكوادور و ونزوئلا هم كانديدا معرفي كرده‌اند اما چرخش شانس ميان كانديداهاي ونزوئلا، نيجريه و اندونزي بيش از ديگر كشورهاست. اين را بيژن نامدار زنگنه، وزير نفت ايران هم گفته است. با اين همه منابع آگاه پيش‌بيني مي‌كنند اعضاي اين سازمان سر انتخاب «محمد باركيندو» از نيجريه به توافق برسند. نماينده‌اي كه ايران هم از او حمايت مي‌كند. نيجريه رقيب ايران براي كسب دبيركلي مجمع كشورهاي صادركننده گاز بود. نماينده نيجريه اما به نفع «محمدحسين عادلي» كنار رفت و او دبيركل شد. گمانه‌زني‌ها حكايت از اين دارد كه عربستان از كانديداي ديگري حمايت مي‌كند اما با اين همه امروز روشن مي‌شود كه دبيركل اوپك كيست و اعضاي اين سازمان چه سياستي براي حل بحران قيمت نفت اتخاذ مي‌كنند.