نفت ليبي؛ بهانه جنگ يا عامل صلح؟
مهدخت پازوكي
اواسط ماه سپتامبر خبر تسلط گروه موسوم به ارتش ملي ليبي تحت فرماندهي خليفه حفتر، ژنرال سابق ارتش معمر قذافي و يكي از رهبران انقلاب ليبي، بر تاسيسات نفتي مهم در رسانه‌ها منتشر شد؛ در اين عمليات نيروهاي حفتر، ژنرال سابق ارتش ليبي و متحد با نهاد قدرت مستقر در شهر شرقي طبرق، كنترل چهار بندر مهم راس لانوف، الزويتينه، السدر و برقع در «هلال نفتي» اين كشور را به دست گرفتند.
برخي ناظران اقدام نظامي موفقيت‌آميز شبه‌نظاميان ارتش ملي ليبي را سرآغاز جنگ نفت در ليبي مي‌دانند. بلومبرگ با استناد به اظهارات يك تحليلگر سياسي ليبيايي از احتمال درگير شدن دوباره شبه‌نظاميان مصراته كه اكنون در اتحاد با دولت وحدت ليبي براي آزادي سرت از اشغال داعش مي‌جنگند، نوشت: جنگيدن بر سر نفت به مراتب آسان‌تر از مذاكره است.
با وجود پيش‌بيني‌ها و هشدارهاي متعددي كه درباره احتمال تشديد درگيري در اين كشور نفتخيز صادر شده است، سناريوي ديگري را نيز مي‌توان در نظر گرفت كه در آن معادلات كنوني ليبي بيش از آنكه نشانه‌هاي تفرقه و درگيري را در برداشته باشند، حاوي پيام‌هاي آشتي و مصالحه هستند.
برخي گزارش‌ها حاكي از آن است كه حفتر در نظر دارد از اهرم نفت براي پيشبرد اهداف خود و به دست آوردن سهم مورد ادعايش از قدرت در ليبي استفاده كند. وي پس از گرفتن كنترل بندرهاي راهبردي هلال نفتي ليبي، آن را به شركت ملي نفت ليبي سپرد.
همان‌طور كه در گزارش پايگاه اطلاع‌رساني اويل پرايس نيز تصريح شده است، پذيرش اين واگذاري از سوي مصطفي صنع‌الله، رييس شركت ملي نفت ليبي كه با دولت وحدت هماهنگ است، و ستايشي كه از اين اقدام حفتر به جا آورد، مشروعيتي به وي بخشيد كه سلب آن چندان آسان نخواهد بود.
البته زمينه اين تفويض اختيار در اوايل ماه جولاي فراهم شده بود و آن زماني بود كه دو شركت ملي نفت، يكي مستقر در طرابلس، و ديگري در شرق و وابسته به پارلمان اين كشور پس از مدت‌ها مذاكره با يكديگر ادغام شدند. صنع‌الله پس از اين توافق به نشريه فايننشال‌تايمز گفت: اكنون مهم‌ترين مانع در راه يكپارچه‌سازي ليبي برطرف شده است.
در اين كشور جنگ‌زده كه زماني نبودِ دموكراسي مهم‌ترين مشكل مردم بود، حضور شخصيتي همچون حفتر در ساختار دولتي واحد غنيمتي كمياب به نظر مي‌رسد. ليبي پس از مداخله نظامي ناتو، كه به اذعان پارلمان انگليس، بر اساس تصوير بزرگ‌نمايي شده سركوب معترضان توسط نيروهاي امنيتي حكومت استبدادي قذافي صورت گرفت، شاهد پنج سال خلا امنيتي، هرج و مرج و از همه بدتر، اشاعه خطر تروريسم بوده است.
ليبي بزرگ‌ترين ذخاير نفت در آفريقا را دارد و اين كالاي راهبردي كه اكنون برگ برنده حفتر است، 90 درصد منابع درآمدهاي دولتي را تشكيل مي‌دهد. صادرات نفت به دليل مسائل امنيتي و كشمكش بر سر قدرت در دوره پس از سرنگوني حكومت قذافي به حدود يك چهارم كاهش يافت. از زمان واگذاري پايانه‌هاي مهم هلال نفتي ليبي به شركت ملي نفت اين كشور، دست‌كم سه محموله بزرگ از اين كالاي راهبردي به مشتريان ارسال شده است. در همين مدت نسبتا كوتاه ميزان توليد نفت ليبي در قياس با ماه آگوست حدود دو برابر افزايش يافته و تقريبا به 500 هزار بشكه در روز رسيده است؛ تحولي كه نشانه تقويت اهرم قدرت حفتر است.
علاوه بر اين، به نظر مي‌رسد ديگر شرايط نيز طي روزهاي گذشته به نفع حفتر و نهادهاي مورد حمايت وي درشرق ليبي تغيير كرده است. روز شنبه گزارش رسانه‌ها حاكي از آن بود كه دولت سابق طرابلس هتل ركسوس مقر شوراي رياستي دولت وحدت را تصرف كرده است. اين اقدام كه برخي رسانه‌ها از جمله روزنامه گاردين از آن تحت عنوان «كودتا» عليه دولت وحدت ياد كردند، واكنش تند فايز السراج نخست وزير اين دولت را به همراه داشت.
اكنون شرايط براي حضور شخصيت نظامي قدرتمندي مانند حفتر كه تا حدي نيز از حمايت افكار عمومي برخوردار است، مهيا شده و او مي‌تواند پس از اعتبار و قدرت افزوده‌اي كه از قبل با تسلط بر تاسيسات نفتي مذكور به دست آورده است. از دولت وحدت اعلام حمايت كند. نقش وي در افزايش اقتدار دولت وحدت ليبي با در نظر گرفتن خلا ارتشي منسجم در اين كشور، برجسته‌تر مي‌شود. وي كه توانسته است بنغازي دومين شهر مهم ليبي و بخش‌هاي راهبردي ديگر را از اشغال گروه‌هاي تروريستي، به ويژه داعش، خارج كند، در شرق ليبي به عنوان ناجي شناخته مي‌شود و او مي‌تواند اكنون اين نقش را به سرت كه پس از ماه‌ها عمليات شبه‌نظاميان حامي دولت وحدت، همچنان در اشغال داعش است گسترش دهد.
گرچه پارلمان مستقر در طبرق هنوز رسما دولت وحدت را تاييد نكرده است، اما باتوجه به اينكه سند توافق ملي ليبي كه با ميانجيگري سازمان ملل و حمايت غرب منعقد شد، پارلمان مذكور را تنها نهاد قانونگذاري اين كشور معرفي كرده است. از طرف ديگر، اين پارلمان بدون دولت مورد حمايت سازمان ملل، وجاهت قانوني نخواهد داشت و در حقيقت اين دو نهاد اكنون مكمل يكديگر محسوب مي‌شوند.
حفتر چندي پيش در مصاحبه با خبرگزاري آسوشيتدپرس به صراحت اعلام كرد كه معتقد است يك رهبر نظامي بهتر مي‌تواند ليبي را كنترل كند.
بنا بر آنچه گفته شد، اگر صفحه شطرنج سياسي ليبي كه چندان قابل پيش بيني نيست، در آينده نزديك دستخوش تغيير چشمگيري نشود، مي‌توان گفت كه فرصت براي ظهور مجدد حفتر در صحنه سياسي و جامه عمل پوشاندن به آمال قدرت‌طلبانه وي آماده است؛ آمالي كه شايد بتوانند به بركت قدرت نفت، تشتت و چند دستگي ليبي را، ولو براي مدتي كوتاه، خاتمه دهند.