طبقه‌بندي حفاظتي اشيا به جاي طبقه‌بندي ارزشي
محمدرضا زاهدي رييس اداره اموال منقول سازمان ميراث فرهنگي
در نمايشگاه «ايران؛ تمدني كهن ميان آب و صحرا» اشيايي به نمايش گذاشته خواهند شد كه معرف فرهنگ و تمدن ايران هستند و اين اشيا عنوان نمايشگاه را تحت پوشش قرار مي‌دهند. آثاري كه تمدن درخشاني در حاشيه كوير را به نمايش مي‌گذارد مانند سيلك يا حصار يا تمدن‌هايي كه در مناطقي شكل گرفته‌اند كه به لحاظ آب و هوايي داراي شرايط زيستي مناسب‌تري هستند. همين موضوع نشان مي‌دهد در مناطق اقليمي متفاوت ايران تمدن‌هاي مختلفي شكل گرفته است كه معرف اهميت تاريخي و فرهنگي ايران است. هرچند در جريان برگزاري اين نمايشگاه برخي دغدغه‌مندان ميراث فرهنگي اين نگراني را دارند كه در جريان ارسال اشيا به خارج از كشور ممكن است اين اشيا آسيب ببينند يا در روند بازگشت آنها خللي وارد شود. اما مصاديق فراواني وجود دارد كه نشان مي‌دهد سازمان ميراث فرهنگي تمام تلاش خود را به كار بسته تا اين فعاليت فرهنگي را به نحو احسن به انجام برساند.
يكي از مصاديقي كه براي حساسيت سازمان ميراث فرهنگي در مورد اشياي ارسالي به نمايشگاه‌هاي خارج از كشور وجود دارد حساسيت كارشناسان اين سازمان در شرايط اشياي ارسالي است. براي برگزاري نمايشگاه در شهر بن، تعدادي شيء توسط گروهي كه از آلمان براي انتخاب اشيا جهت برگزاري نمايشگاه به موزه ملي آمدند انتخاب شد. اما با توجه به شرايط و ويژگي‌هايي كه تعدادي از اين اشيا به لحاظ حفاظتي و مرمتي داشتند و احتمال اين وجود داشت كه در زمان انتقال آسيبي به اشيا وارد شود، كارشناسان با ارسال آنها مخالفت كردند و از ليست اشياي ارسالي خارج شدند و در نهايت 446 شيء به آلمان ارسال شد. در مورد نمايشگاه‌هايي كه خارج از كشور برگزار مي‌شود، مسوولان ميراث فرهنگي حتي در مورد نام نمايشگاه هم حساسيت دارند و تاكيد ويژه‌اي دارند كه كاتالوگ‌هايي كه توسط كشور ميزبان تهيه مي‌شود حتما به زبان فارسي هم تهيه شود.
يكي از مواردي كه در مورد نمايشگاه‌هاي بين‌المللي مطرح است در خصوص طبقه‌بندي اشياي ارسالي به اين نمايشگاه‌هاست. در اين زمينه قوانين مصوبي وجود دارد، از جمله ماده 7 آيين‌نامه اموال فرهنگي، هنري و تاريخي نهادهاي عمومي و دولتي مصوب 14 اسفند 1381 كه به طبقه‌بندي ارزشي اموال فرهنگي، تاريخي و هنري اختصاص دارد. در اين ماده آثار فرهنگي و هنري درجه‌بندي شده و آمده است: «آثار فرهنگي، هنري داراي 3 رتبه: درجه يك، درجه دو، درجه سه و مطالعاتي هستند و اين طبقه‌بندي مطابق دستورالعملي خواهد بود كه توسط سازمان ميراث فرهنگي كشور تهيه و ابلاغ خواهد شد.» در تبصره همين ماده آمده است: «كليه اموال فرهنگي، تاريخي و هنري از نظر اجراي مفاد اين آيين‌نامه تا انجام طرح طبقه‌بندي ارزش فرهنگي تاريخي آنها، در حكم آثار درجه 2 و براي اجراي مفاد ماده بيست اين آيين‌نامه در حكم آثار درجه سه محسوب مي‌شوند.» در ماده 20 هم آمده است: «اموال فرهنگي، تاريخي و هنري كه مي‌تواند تحت ابواب جمعي هر يك از امناي اموال فرهنگي،تاريخي و هنري قرار گيرد، حداكثر 10 هزار عدد اثر درجه 3 است. هر اثر درجه يك معادل دويست و هر اثر درجه 2 معادل بيست عدد اثر درجه 3 محسوب مي‌شود.» همچنين در ماده و تبصره 21 همين آيين‌نامه آمده است: «خروج موقت اموال فرهنگي، تاريخي و هنري درجه يك مشمول اين آيين‌نامه براي شركت در نمايشگاه‌هاي خارج از كشور پس از تاييد سازمان ميراث فرهنگي كشور به تصويب هيات وزيران خواهد رسيد. خروج موقت اموال تاريخي، فرهنگي و هنري درجه دو و سه با موافقت سازمان ميراث فرهنگي‌كشور انجام خواهد شد.»
بعد از سال 81 كه اين آيين‌نامه تصويب و از جانب دولت ابلاغ شد، گروهي از سازمان ميراث فرهنگي با مديريت مرحوم حاج سيد جوادي و حضور كارشناسان خبره سازمان، دستورالعملي را براي طبقه‌بندي اشياي فرهنگي و تاريخي تهيه كردند و به صورت آزمايشي در موزه ملي ايران به اجرا گذاشتند. اما پس از مدتي متوجه شدند كه اين دستورالعمل در فاز اجرايي قابل استفاده نيست. مرحوم سيد جوادي و دوستان ديگري كه اين دستورالعمل را تهيه مي‌كردند براي هر كدام از اشيا امتيازي را بر اساس يك سري شاخص‌هايي در نظر گرفته بودند. به طور مثال اگر شيء از جنس طلا باشد بين يك تا 10، امتياز 10 را مي‌گيرد. يا به طور مثال اگر شيء كتيبه داشته باشد امتياز 8 مي‌گيرد و... و در نهايت تمامي اشيايي كه مورد كارشناسي قرار مي‌گرفت، مجموع امتياز اشيا را محاسبه مي‌كردند و اين امتياز نشان مي‌داد يك شيء در چه درجه‌اي قرار مي‌گيرد. اما در اجراي آزمايشي اين دستورالعمل متوجه شدند روش امتيازدهي به اشيا مناسب نيست. به دليل اينكه همه كارشناسان به ارزش اشيا اشراف ندارند. از طرفي ممكن است يك شيء جنس طلا نداشته باشد و گرانبها نباشد امتياز بالايي به آن اختصاص داده نشود اما داراي ويژگي‌هايي باشد كه اين شيء را منحصر به فرد مي‌كند. مثل جام سفالي كه در شهر سوخته كشف شد و بعد از مطالعاتي كه صورت گرفت مشخص شد طرح روي اين جام نخستين انيميشن دنياست.
نكته‌اي كه در مورد اين دستورالعمل وجود دارد اين است كه در هيچ موزه‌اي در دنيا اشيا را طبقه‌بندي ارزشي نمي‌كنند كه بگويند يك شيء چقدر ارزش مالي دارد و قيمت آن چقدر است. معمولا موزه‌ها براي اشياي داخل مخازن خود كاتالوگي را منتشر مي‌كنند و اشيايي كه جزو آثار شاخص موزه است را در اين كاتالوگ معرفي مي‌كنند و زماني كه تصميم مي‌گيرند نمايشگاهي از آثار موزه در جايي ديگر برگزار كنند از همين اشياي شاخص استفاده مي‌كنند. در نمايشگاه «ايران؛ تمدني كهن ميان آب و صحرا» هم بخشي از آثار شاخص موزه ملي ايران در اين نمايشگاه به نمايش گذاشته خواهند شد.
ميراث فرهنگي و اداره كل موزه‌ها خواستار اين است كه طبق استانداردهاي جهاني، اشيا درجه‌بندي حفاظتي شوند؛ به اين معنا كه نسخ خطي با اشيايي كه جنس فلز دارند از هم جدا هستند و در دو طبقه‌بندي مجزا قرار مي‌گيرند. نوع نگهداري اين اشيا متفاوت است يا سيستم اطفاي حريق براي مخازن نگهداري اين اشيا متفاوت خواهد بود.