عمارت ارباب هرمز تجربه‌اي براي تقويت حس تعلق به ميراث گذشته
سومين موزه گرافيك دنيا و نخستين موزه گرافيك ايران در حالي عصر روز يكشنبه 28 دي ماه، افتتاح شد كه مرمت و باززنده‌سازي مجدد عمارت ارباب هرمز توسط سازمان زيباسازي شهر تهران، جاني دوباره به پيكر فرسوده اين بنا بخشيده است. ساختمان برجاي مانده از دوره قاجار با 16 اتاق در دو طبقه در ميان بارش برف و تابش آفتاب، ميزبان مديران شهرداري تهران و بزرگان عرصه گرافيك بود تا با بازگشايي مجدد به محلي براي به نمايش درآمدن آنچه به عنوان ميراث به جا مانده در هنر گرافيك است، تبديل شود. هرچند طي سال‌هاي گذشته و با توجه به اهميت ويژه مساله آثار و بناهاي تاريخي و چگونگي برخورد با آنها در امر باززنده‌سازي و بخشيدن حيات دوباره به آن به عنوان يادگارهاي تاريخي، تلاش‌هايي از سوي برخي نهادها و سازمان‌ها صورت گرفته بود، اما اين‌بار سازمان زيباسازي شهر تهران با توجه به رسالت ذاتي خود، طي چند سال گذشته با پيش قدم شدن در امر مرمت بناها و فضاهاي تاريخي شهر تهران، تلاش كرده است تا نقش موثري در اصلاح و بهبود فضاهاي شهري داشته باشد. اين سازمان، به عنوان يكي از متوليان اصلي در امر بهسازي، مرمت و بازنده‌سازي بناهاي تاريخي شهر تهران، تاكنون در كارنامه خود اقدامات ارزنده‌اي را ثبت كرده است. تشويق اقشار مختلف جامعه و تقويت حس مسووليت و احساس تعلق شهروندان به ميراث گذشته از اهداف اصلي اين سازمان در امر باز زنده‌سازي بافت‌هاي تاريخي شهر محسوب مي‌شود. هرچند طي گذر زمان و در مسير توسعه شهرها گاهي اين آثار ارزشمند به عنوان سد و مانعي بر سر راه توسعه به نظر مي‌رسيدند، اما درحال حاضر به واسطه تحولاتي كه در فرهنگ، معماري و شهرسازي امروز رخ داده است، اين آثار ارزشمند علاوه براينكه در نظر مديران شهري جايگاه ويژه‌اي به خود اختصاص داده‌اند، گروه‌هاي مختلف جامعه را نيز از طريق اين آثار با گذشته خود پيوند داده و باعث شده‌اند هويت فردي و اجتماعي خود را حفظ كنند. دكتر جمال كامياب، مديرعامل سازمان زيباسازي شهر تهران، در اين باره با اشاره به رسالت ذاتي اين سازمان در زدودن فرسودگي‌ها و ايجاد نشاط و سرزندگي در شهر، گفت: چنانكه در اهداف و اساسنامه سازمان زيباسازي شهرتهران آمده است، احياء و مرمت و باززنده‌سازي ميراث‌هاي فرهنگي شهر تهران، از وظايف سازمان زيباسازي بوده است كه هرساله برخي پروژه‌ها به شكل متمركز توسط اين سازمان انجام مي‌شود. وي درباره مرمت عمارت ارباب هرمز ادامه داد: اين اثر تاريخي در سال 1384 به شماره 14610 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد. از اين زمان به بعد گزارش‌هايي به صورت جسته و گريخته در نشريات و روزنامه‌ها درباره شرايط نامناسب اين اثر منتشر شد كه در نهايت بنا به نظر رييس وقت شوراي شهر تهران (مهدي چمران)، تامين منابع مالي جهت مرمت و احياء اين اثر در دستوركار قرار گرفت. كامياب با بيان اينكه، به همين منظور، سازمان زيباسازي شهر تهران به عنوان متولي اين كار در نظر گرفته شد، افزود: در سال 1390، سازمان زيباسازي شهر تهران با انتخاب گروهي از متخصصان و كارشناسان امر مرمت بناهاي تاريخي به عنوان مشاوران طرح، اقدامات اجرايي براي بازسازي اين بنا را در 15 اسفند همان سال آغاز كرد كه پس از گذشت سه سال؛ امروز، در قالب موزه گرافيك شاهد اتمام پروژه و بازگشايي آن به روي عموم مردم و علاقهمندان اين بنا هستيم. مديرعامل سازمان زيباسازي شهر تهران، با تاكيد بر اينكه هرگونه دخالت ساختاري در بناهاي تاريخي، بايد توسط چهار ركن اصلي كه نخستين‌بار توسط انجمن حمايت از بناهاي تاريخي (SPAB) پيشنهاد شد، قانونمند شود، گفت: حفظ اثر مطابق آنچه در اين چهار ركن آمده است، بايد با كمترين مداخله، تعميرات بهشكل قابل‌تشخيص و درنهايت برگشتپذيري مداخلات، انجام شود. به گفته كامياب، اين چهاراصل به مبنايي اوليه براي وضع قوانين حفاظتي در بسياري از كشورهاي دنيا بدل شده است و در فرايند مرمت و بازسازي عمارت ارباب هرمز، تلاش شد تا پروژه با در نظر گرفتن اين اصول كه برآمده از منشورهاي جهاني ميراث فرهنگي و حفاظت از آن بود، پيش برده شود و در عين‌حال، چارچوب اوليه‌اي كه در ابتداي امر به عنوان مبناي عمل تعيين شده بود، در تمامي مراحل كار مورد استناد قرار گيرد.
رطوبت بلاي جان بناهاي تاريخي
تجربه دو قرن مرمت و بازسازي بافت‌هاي تاريخي كشورهايي چون انگليس و فرانسه كه از اوايل قرن نوزدهم به عنوان پيشتازان اين امر كار خود را شروع كرده‌اند، نشان از اهميت ويژه اين موضوع دارد. اين كشورها با تدوين مجموعه‌اي از قوانين و مقررات زمينهاي را فراهم كردند تا اين موضوع در ديگر كشورهاي جهان به ويژه كشورهاي اروپايي اهميت پيدا كند و فعاليت‌هاي مرمتي براي بازسازي و نگهداري بافت‌هاي تاريخي شهرها آغاز شود، هر چند اين بازسازي‌ها و مرمت‌ها همواره طي اين سال‌ها با مشكلات بسياري مواجه بوده است. مديرعامل سازمان زيباسازي شهر تهران نيز با اشاره به وجود مشكلات و معضلات موجود در مسير مرمت و احياي بناي تاريخي عمارت ارباب هرمز، گفت: فضاي زيرزمين به دليل تماس مستقيم با خاك در معرض رطوبت شديدي قرار داشت. به همين دليل، فضاي اين اتاق متاثر از رطوبت، حالت دم كرده داشت و بوي نا در سراسر آن به استشمام ميرسيد. تراز ارتفاع داغ رطوبت در اين اتاق، به‌واسطه قرارگيري در ترازي پايينتر از كف محوطه تا نزديكي سقف امتداد داشت و اين امر باعث تضعيف پيوند ملات مصالح آجري در جداره‌ها شده بود. رطوبت به عنوان آسيب مشترك در طبقه همكف، باعث فرسايش بخش عمده‌اي از تيرها، ستون‌ها و نعل‌درگاه‌هاي چوبي در محل تكيه‌گاهي آنها شده بود. وي ادامه داد: ضعف عملكردي ناودان‌ها به‌شدت موجب فرسايش و تخريب مصالح در نقاط دفع رطوبت شده بود و برخي تزئينات چوبي و حتي فلزي سقف نيز در نتيجه همين فرايند دچار فرسايش شديد شده و نيازمند تعويض بود كه در مرحله مداخلات مرمتي، تعويض شدند. سست بودن خاك زيرپي در نقاط غربي و شرقي بنا و نشست بنا از ديگر مواردي بود كه دكتر كامياب با اشاره به آن افزود: نشستي كه در اين بنا اتفاق افتاده بود از نوع خطرناك نشست محسوب مي‌شد به همين خاطر در مرحله بازسازي و مرمت، اين قسمت‌ها با شفته‌ريزي و مسلح كردن تقويت شدند.
بنايي تاريخي كه به موزه تبديل شد
ارباب جمشيد يكي از رجال طهران قديم بوده است كه پس از كشته شدن او، پسرانش هرمز، آرش و وفادار مالك زمينهاي او شدند. ارباب هرمز به عنوان مالك اصلي زمينهاي تهران پارس محسوب مي‌شود و عمارت ارباب هرمز و باغ اناري تهران پارس تنها يادگاري‌هاي به جا مانده از اوست. اين عمارت يكي از بي‌نظيرترين آثار به جا مانده از دوران قاجار با تزييناتي منحصر به فرد است. هرچند اين عمارت طي ساليان متمادي و در گذر ايام دچار تخريب و ركود و سكوت شده بود، اما طي سه سال گذشته با همت سازمان زيباسازي شهر تهران، تبديل به يكي از مكان‌هاي قابل استفاده براي اهالي هنر به ويژه هنرمندان گرافيست شده است. بناي تاريخي عمارت ارباب هرمز، علاوه بر اينكه ارزش‌هاي تاريخي فراواني دارد، پس از مرمت و بازسازي تبديل به محلي به عنوان موزه براي به نمايش درآمدن آثار ارزشمند و در خور اين بنا شده است. دكتر كامياب با بيان اين مطلب، گفت: معماري اين عمارت بسيارزيباست و موقعيت خوبي براي تبديل فضاي آن به موزه فراهم مي‌كند به‌طوري كه قرار است به فضايي براي نمايش آثار هنرمندان پيشكسوت كه طي 15 سال گذشته گردآوري شده‌اند، تبديل شود. وي درادامه به آثار ارائه شده در اين موزه اشاره كرد و افزود: در اين موزه آثاري از هنرمندان پيشكسوت طراح گرافيك ايران از جمله محمود جوادي‌پور، مرتضي مميز، قباد شيوا، فرشيد مثقالي، ابراهيم حقيقي به نمايش گذاشته مي‌شود. به گفته كامياب، قرار است هيات امناي اين موزه متشكل از اعضاي انجمن طراحان گرافيك ايران و سازمان زيباسازي شهر تهران تشكيل شود و سپس مديريت موزه انتخاب شود. «موزه گرافيك ايران» در عمارت تاريخي ارباب هرمز پس از پايان عمليات مرمت و بازسازي آن توسط سازمان زيباسازي شهر تهران، عصر روز يكشنبه 28 دي ماه ساعت 15 در باغ اناري تهرانپارس (پارك پليس) با حضور مسوولاني از وزارت ارشاد، شهرداري تهران، سازمان زيباسازي شهر تهران و هنرمندان گرافيست افتتاح شد. گفتني است، نشان اين موزه را محمد احصايي از پيشكسوتان طراحي گرافيك ايران طراحي كرده است.