چگونه معابر شهري به نام شهدا نامگذاري مي‌شوند
كوچه شهيد...
گروه اجتماعي | سال‌ها قبل، فرزند يك شهيد در وبلاگ خود نوشت: «من در شهري زندگي مي‌كنم كه نام شهدايش را بر پيشاني كوچه‌ها زنده نگه داشته است.»نامگذاري بيش از 500 هزار كوچه و خيابان ثبت شده در نقشه‌هاي شهري ايران، از آيين‌نامه‌اي تبعيت مي‌كند كه هر چند سال يك‌بار، به فراخور تغييرات زماني و تاريخي، بازنگري مي‌شود. آيين‌نامه‌اي كه به تصويب شوراي عالي انقلاب فرهنگي رسيده و شوراي فرهنگ عمومي مسووليت نظارت بر اجراي اين آيين نامه را برعهده دارد. برخي بندهاي ماده يك آيين‌نامه 3105 نامگذاري شهرها، خيابان‌ها، اماكن و موسسات عمومي كه 17 آذر 1375 و در جلسه 387 شوراي عالي انقلاب فرهنگي تصويب شد، تاكيد دارد كه: «نام شخصيت‌هاي مهم تاريخ صدر اسلام و انقلاب اسلامي و شهداي گرانقدر آن و حوادث مهم تاريخ مبارزات اسلامي مردم ايران در درجه اول و نام شخصيت‌هاي فرهنگي، ادبي، علمي، سياسي و تاريخي ايران و اسامي راجع به انديشه، فكر و هنر و نيز مظاهر طبيعت زيباي ايران در مرتبه بعد برگزيده شود، در نامگذاري تناسب اسم و مسمي رعايت شود، اسامي بايد رسا، كوتاه، سليس و روان باشد، از اسامي مناسبي كه باعث ايجاد روحيه ملي و حماسي و انبساط خاطر و تلطيف اخلاقي و عاطفي مردم و بيانگر غناي فرهنگ و تمدن اسلامي و ايراني باشد استفاده شود، به منظور حفظ و تحكيم يكپارچگي سياسي و فرهنگي كشور و حفظ هويت ملي، نام‌ها بايد فقط به زبان فارسي باشند، به منظور ايجاد پرونده‌هاي سياسي و فرهنگي با كشورهاي ديگر مي‌توان در نامگذاري اماكن با پيشنهاد وزارت امور خارجه و تاييد شوراي فرهنگ عمومي كشور از نام شخصيت‌هاي سياسي و مردمي خارجي يا اسامي اماكن خارجي استفاده كرد و اولويت با كشورهاي اسلامي است.» نامگذاري معابر و اماكن به نام شهداي انقلاب، 8 سال دفاع مقدس، عمليات تروريستي در طول 39 سال پس از پيروزي انقلاب و شهداي مدافع حرم هم تابع اين آيين نامه است با اين تفاوت كه در اين نامگذاري، تقاضاي اعضاي خانواده درجه اول شهدا به عنوان اولويت بررسي‌ها مورد توجه قرار مي‌گيرد. بر اساس آخرين بازنگري دستورالعمل اين آيين‌نامه كه در جلسه 466 شوراي فرهنگ عمومي و 20 شهريور 1386 مصوب شده، شوراي نظارت شهرستان‌ها در وزارت كشور، استانداري‌ها و فرمانداري‌هاي شهرستان‌هاي كشور تشكيل مي‌شود و در سطح هر شهرستان، متشكل از فرماندار به عنوان رييس شورا، مدير امور شهري و روستايي فرمانداري به عنوان دبير شورا، رييس شوراي اسلامي شهرستان، شهردار مركز شهرستان، رييس فرهنگ و ارشاد اسلامي شهرستان، يك نفر از فرهيختگان در زمينه فرهنگ و ادب فارسي به انتخاب شوراي فرهنگ عمومي شهرستان، يك نفر از صاحب‌نظران امور ديني به پيشنهاد سازمان تبليغات اسلامي شهرستان و تصويب شوراي فرهنگ عمومي شهرستان و رييس بنياد شهيد و امور ايثارگران شهرستان است. مجتبي شاكري، رييس كميسيون نامگذاري شوراي شهر تهران در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره روند نامگذاري معابر و اماكن عمومي شهر با نام شهدا مي‌گويد: «خانواده شهيد يا اهالي محل اگر تقاضايي براي نامگذاري يك معبر جديد به نام همان شهيد داشته باشند، تقاضا را به كميته نامگذاري شهرداري منطقه مي‌برند و پس از بررسي اوليه در منطقه، اسناد و مدارك نهايي به كميسيون نامگذاري شوراي شهر مي‌آيد. در كميسيون شورا هم بر اساس ضوابط آيين نامه شوراي فرهنگ عمومي، مدارك را براي ارايه به صحن و راي‌گيري نهايي آماده مي‌كنيم و پس از راي‌گيري، مصوبه صحن براي نصب تابلو ابلاغ مي‌شود.» شاكري مي‌گويد كه اولويت تقاضا با خانواده شهيد است اما در برخي موارد هم اهالي محل، درخواست نامگذاري محل به نام شهيد هم‌محلي‌شان را در قالب استشهاد ارايه مي‌دهند. اما نامگذاري‌ها فقط به كوچه و خيابان ختم نمي‌شود. در بخشي از بندهاي ماده 2 آيين نامه شوراي عالي انقلاب فرهنگي در توضيح موارد مشمول نامگذاري تاكيد شده: «شهرها، شهرك‌ها، بندرها، رودها، جزيره‌ها، بزرگراه‌ها، خيابان‌ها، بازرارها و كوچه‌ها، مدارس و مهد كودك‌ها، موسسات تحقيقاتي و مجامع علمي و فرهنگي، تالارهاي عمومي، بيمارستان‌ها و مراكز بهداشتي و درماني، سينماها و مراكز تفريحي و باغ‌ها و بوستان‌ها، ميدان‌ها و پايانه‌ها، فرودگاه‌ها و ايستگاه‌هاي راه‌آهن و پالايشگاه‌ها، كارخانه‌ها، بانك‌ها و مراكز ورزشي و باشگاه‌ها، فروشگاه‌ها، شركت‌ها و مراكز كار و پيشه شامل نامگذاري هستند اما اين آيين‌نامه درباره اماكن جديدالاحداث است ولي در مورد تغيير اسامي نامناسب موجود لازم است بر طبق شيوه‌نامه‌اي كه شوراي فرهنگ عمومي براساس اين آيين‌نامه تنظيم و ابلاغ مي‌كند عمل شود.»
بنا بر دستورالعمل اجرايي اين آيين نامه و به گفته شاكري، نهادها و سازمان‌ها و مراكز آموزشي همچون دانشگاه‌ها هم مي‌توانند براي نامگذاري يك مكان يا معبر به نام شهدا تقاضا بدهند. «مثلا ارتش تقاضا مي‌دهد كه پل روبه‌روي ستاد ارتش به نام يكي از شهداي ارتش نامگذاري شود، روبه‌روي ستاد ما يك پل است و اين پل را به نام شهداي ارتش نامگذاري كنيد. طبق آيين‌نامه هم، درخواست براي نامگذاري تمام مفاخر و چهره‌هاي فرهنگي و ملي را شامل مي‌شود كه در اين موارد گاهي اعضاي شورا هم پيشنهاد‌دهنده هستند.» اما در اين سال‌ها، نامگذاري معابر به نام شهدا، برخي افراد سودجو را هم به كلاهبرداري و سوءاستفاده از خانواده شهدا تشويق كرده است. از جمله خانواده شهيدي ساكن در يكي از محلات غرب تهران كه بر اثر تكرار دفعاتي كه توسط سودجويان مورد اخاذي واقع شدند، از شهرداري منطقه درخواست تغيير نام كوچه را كردند. خانواده اين شهيد كه فرزندشان، يك هفته پيش از امضاي قطعنامه 598 به منطقه اعزام شد و 4 روز پس از اعزام به شهادت رسيد، ضمن آنكه تابلوي نامگذاري شده به اسم فرزند شهيدشان را به خبرنگار «اعتماد» نشان دادند، روايت درخواست خود براي تغيير نام كوچه محل سكونت‌شان را چنين تعريف كردند: «چند بار افرادي زنگ خانه‌مان را زدند و مي‌گفتند ما همسنگر پسر شما بوديم و حالا از شهرستان آمده‌ايم و براي بازگشت به شهرمان پول نداريم. ما هم هر بار كمكي در حد بضاعت‌مان مي‌كرديم. اما بعد از تكرار اين موارد، ترديد كرديم كه مبادا اين موارد كلاهبرداري و سوءاستفاده باشد. پسر ما كه بعد از 4 روز شهيد شد. چطور در اين 4 روز اين همه دوست و همسنگر پيدا كرده بود؟ رفتيم شهرداري منطقه و درخواست داديم و اسم پسرمان را از كوچه برداشتند و كوچه را به نام يكي ديگر از شهداي محل نامگذاري كردند.» شاكري البته با شنيدن اين روايت تاكيد مي‌كند كه اين اقدام شهرداري منطقه تخلف بوده زيرا طبق آيين نامه و دستورالعمل‌هاي مصوب، تغيير نام بدون مجوز شوراي شهر غيرممكن است.
«طبق قانون، پس از نامگذاري معبر به نام شهيد، ديگر قابل تغيير نيست و بخصوص، شهرداري منطقه حق تغيير نام ندارد و علت تغيير بايد با طرح دلايل متقن در كميسيون نامگذاري مطرح شده و از شورا راي بگيرد. اگر خانواده‌اي مورد سوءاستفاده قرار گرفته، نيروي انتظامي موظف به پيگيري شكايت اين خانواده است و قرباني شدن بر اثر كلاهبرداري دليل موجهي براي تغيير نام معبر نيست. شهرداري منطقه قطعا در اين مورد مرتكب تخلف شده چون معابر نامگذاري شده در اسناد و سايت شهرداري و نقشه تهران ثبت مي‌شود و ارسال آثار پستي هم بر اساس نامگذاري ثبتي خواهد بود. تغيير نام معبر غيرممكن نيست اما بايد در كميسيون راي بياورد. چندي قبل با موردي مواجه بوديم كه با وجود تقاضاي خانواده شهيد براي نامگذاري كوچه به اسم فرزند شهيدشان، مادر شهيد هر بار از كوچه رد مي‌شد و اسم پسرش را مي‌ديد دچار افسردگي و مشكلات اعصاب مي‌شد. فرزندان آمدند و دلايل‌شان را مطرح كردند و ما هم گفتيم پس خودتان بايد كتبي اعلام كنيد كه از تسميه معبر به نام شهيدتان منصرف شده‌ايد چون در غير اين صورت، فرمانداري با تغيير نام موافقت نخواهد كرد.»
مديركل بنياد شهيد و امور ايثارگران هر شهرستان، يكي از اعضاي كميسيون نامگذاري شوراي شهرهاست. در حالي كه تعيين مصاديق شهادت و احراز شهادت يك شهيد از وظايف بنياد شهيد است، حجت‌الاسلام سيد حسن موذني، معاون فرهنگي و امور اجتماعي بنياد شهيد و امور ايثارگران در گفت‌وگو با «اعتماد» تاييد مي‌كند كه: «وقتي تقاضاي خانواده شهيد يا حتي اهالي محل براي نامگذاري يك معبر به نام شهيدشان به ما ارايه مي‌شود، ما ضمن احراز شهادت آن شهيد، به عنوان يكي از اعضاي كميسيون نامگذاري معابر و اماكن شوراهاي شهر هر شهرستان، از اين تقاضاي خانواده دفاع كرده و تاكيد مي‌كنيم كه تقاضاي خانواده يا اهالي محل اجرا شود. اگر خانواده متقاضي، ساكن همان محل باشد چه بهتر چون در اولويت قرار مي‌گيرد. اما اگر شهيد، ملي باشد، محل و مكاني گسترده‌تر از يك معبر را به نامش ثبت خواهند كرد.»موذني تاكيد مي‌كند كه هيچ الزامي در هيچ دوره‌اي براي نامگذاري تمام معابر و اماكن به نام شهدا نبوده و هيچ تبعيض يا تقدم و تاخري هم در نامگذاري به نام شهداي مدافع حرم يا دفاع مقدس يا حوادث انقلاب مطرح نيست و مي‌افزايد: «شهدا هم مثل شعرا و نويسندگان و چهره‌هاي فرهنگي، نخبگان كشور هستند و هدف ما اين نيست كه تمام معابر به نام شهدا نامگذاري شود چون از نظر سياسي همچنين كاري صحيح نيست اما سعي مي‌كنيم معابر محل سكونت خانواده شهيد را به نام شهيد همان محل نامگذاري كنيم. بنياد شهيد، در اطلاق تعريف شهيد تمايزي بين شهداي انقلاب يا دفاع مقدس يا مدافع حرم قايل نمي‌شود. فقط ممكن است برجستگي جايگاه شهيد مطرح باشد وگرنه شهدا از نظر ما يكي هستند. اما شوراي شهر تصميم مي‌گيرد كه مثلا اين ميدان جديد التاسيس به نام يك سردار نامگذاري شده يا يك پل به نام يك خلبان نامگذاري شود اما حتي مقام نظامي شهيد هم تمايزي ايجاد نمي‌كند. از نگاه ما، تمام شهدا يكي هستند و همگي، بزرگوارند و هيچگاه نمي‌توانيم فرقي بين شهدا قايل شويم.» اما در اين ميان اتفاق‌هاي جالبي هم مي‌افتد. مادر شهيدي كه ساكن يكي از محلات غرب تهران است، براي «اعتماد» تعريف مي‌كند: «ما وقتي به اين كوچه آمديم، اين كوچه اسم شهيد نداشت. همسايه‌ها مي‌گفتند يك مادر شهيد در اين كوچه ساكن است كه پسرش سال 63 شهيد شده. يك روز از شهرداري منطقه آمدند خانه ما و گفتند مي‌خواهند نام اين كوچه را به نام پسر شهيد من تغيير دهند. من هم قبول نكردم و گفتم برويد سراغ آن مادر شهيد كه پسرش، هم زودتر از پسر من شهيد شده و هم، بزرگ‌تر از پسر من بوده و حرمت بزرگ‌تر هم واجب است.»
شاكري هم گفته‌هاي موذني را تاييد مي‌كند. اينكه در كميسيون نامگذاري هيچ اولويت و تبعيضي بين مقام شهدا نيست.
«ما در فهرست‌مان خلبان و بسيجي ساده و سرباز صفر و سرهنگ داريم. اولويت نامگذاري با دريافت تقاضاست. بعضي خانواده‌ها تقاضا نمي‌كنند. اولويت تقاضا هم با پدر و مادر شهيد است و همسر و فرزندان و برادر شهيد در رده‌هاي بعد اولويت قرار دارند. در يك شهر هم دو معبر به نام يك شهيد نداريم چون امكان ثبت چند تقاضاي همنام در سامانه وجود ندارد. اما ممكن است نام يك شهيد در چند شهر تكرار شود كه يكي از دلايل آن، فقدان سامانه رصد كشوري است و دليل ديگر هم، نبود ارتباط ملي شوراهاي شهرها و شهرداري‌ها با يكديگر است.» اما شاكري اين اشاره را دارد كه برخي شهدا همچون ساير مفاخر فرهنگي كشور، شهداي ملي و فرامحلي و فرامنطقه‌اي هستند كه در چنين مواردي، شورا منتظر درخواست خانواده يا اهالي محل نمي‌شود و به عنوان مصداق هم، از شهيد مطهري و شهيد بابايي نام مي‌برد و مي‌گويد: «در مورد اين شهدا، ديگر محل سكونت ايشان ملاك نيست و يك خيابان به نام ايشان نامگذاري مي‌شود چون همه مردم ايشان را مي‌شناسند. شهيد بابايي زاده قزوين بوده اما در تهران يك اتوبان به نام ايشان نامگذاري شده است.»
شاكري ضمن آنكه اقدام سازمان زيباسازي براي هويت‌سازي معابر نامگذاري شده به نام شهدا يا مفاخر فرهنگي و ملي كشور را مكمل اقدام شوراهاي شهرها مي‌داند و پيشنهاد مي‌دهد كه شهرداري‌ها هم مشوق‌هايي براي كسبه محلات و مناطق در نظر بگيرد تا به جاي نام‌هاي متفرقه، نام شهدا و مفاخر ملي و فرهنگي را براي تابلوهاي خود انتخاب كرده و اين هويت‌سازي را پررنگ‌تر كنند، تاكيد مي‌كند: «تمام اسامي پيشنهادي در كميسيون بررسي مي‌شود. مصوبات شوراهاي قبل را باطل نمي‌كنيم و آنها به قوت خود باقي است. اسامي داراي بن و پايه مستحكم را تغيير نمي‌دهيم و سعي مي‌كنيم اسامي‌اي كه مردم به آن خو گرفته‌اند هم تغيير نكند. در حال حاضر، نامگذاري 354 محله را در دستور كار داريم اما در مورد بيش از 340 محله از اين تعداد، همان اسامي سابق حفظ خواهد شد مگر مواردي كه موضوعيت زمان و مكان را از دست داده باشد. مثلا يك معبر در سال‌هاي گذشته به نام بيمه نامگذاري شده اما امروز هيچ شركت و دفتر بيمه‌اي در آن معبر وجود ندارد.»