از شبكه‌هاي اجتماعي تا سرانه مطالعه
احمد وخشيته
دانشجوي دكتراي علوم سياسي در دانشگاه دوستي ملل روسيه
يك زمان بود كه نقطه عطف بسياري از پيشرفت‌ها و بحران‌ها در روند تكامل بشري را به انقلاب صنعتي نسبت مي‌دادند، اما بدون شك ميان سال‌هاي اخير شبكه‌هاي اجتماعي تحول شگرفي در جوامع به وجود آوردند و شايد نسل‌هاي آينده بسياري از تحولات و وقايع را به انقلابي فراصنعتي تحت عنوان انقلاب مديا نسبت دهند. تحولي بزرگ كه در برهه‌هايي نه تنها زندگي ملت‌ها، بلكه حيات سياسي دولت‌ها را نيز به خطر انداخته بود؛ اگرچه از سوي ديگر به رشد بسياري از جوامع نيز خدمت كرده است. موضوعي كه مي‌تواند سال‌ها بعد دلواپسان برخي جوامع آن را در قالب استعمار فرانو تبيين و تحليل كنند و البته يك سوال باز به سبك فيلم‌هاي هاليوودي براي مخاطبان باقي خواهند ماند كه چگونه اين ابزار به خدمت برخي جوامع درآمد و با آن رشد و پيشرفت كردند و برخي ديگر كه از عموم آن به علت فيلترينگ بي‌بهره بودند، هدف استعمار فرانو قرار گرفتند.
فيسبوك، وكانتكت، لايوژورنال، اينستاگرام و واتزآپ شبكه‌هاي اجتماعي محبوب روس‌ها هستند و يكي دوسالي است كه آرام آرام با تلگرام نيز آشنا مي‌شوند. آمارها نشان مي‌دهد كه بيشترين مخاطب شبكه اجتماعي وكانتكت در روسيه (55 درصد) جوانان ميان سنين 18 تا 24 سال هستند، اين در حالي است كه 84 درصد روس‌هايي كه در فيس بوك عضو هستند 24 تا 54 سال دارند. در واقع ميان روس‌ها، وكانتكت بيشتر محيطي براي آشنايي و فيسبوك محلي براي ثبت وقايع و رخدادهاي زندگي و اطلاع‌رساني است. لايوژورنال نيز بيشتر با جامعه نخبه روسيه سروكار دارد؛ آنهايي كه خواندن را بسيار دوست دارند. البته يك شبكه اجتماعي نيز به نام «آدناكلاسنيك» وجود دارد كه مخاطبان آن افراد بالاي 40 سال و گاهي پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها هستند؛ آنها در اين برنامه دوستان زمان مدرسه خود را پيدا مي‌كنند.
در اين ميان دولت رفتار تقابلي با شبكه‌هاي اجتماعي نگرفته است و مي‌كوشد به جاي آنكه به دنبال فيلترينگ آنها باشد (البته طبق نظرسنجي‌ها بيشتر روس‌ها معتقد هستند كه بايد از ورود افراد زير 14 سال به شبكه‌هاي اجتماعي ممانعت شود)، معايب را گوشزد و از همين ابزار در راستاي رشد جامعه استفاده كند.
به عنوان مثال پس از فروپاشي شوروي، سرانه مطالعه در روسيه بسيار كاهش يافت تا آنجا كه به زنگ خطري براي مسوولان تبديل شد و سياستگذاري‌هاي خرد و كلاني براي رشد مطالعه و افزايش فهم‌پذيري شكل گرفت. به اعتقاد آنها شبكه‌هاي اجتماعي همچون چاقويي است كه مي‌تواند از يك سو روح بشري را مورد جراحت قرار دهد و از سوي ديگر مي‌تواند با سياستگذاري صحيح به واسطه تزريق اطلاعات مفيد مغز انسان را مورد جراحت قرار دهد و به افزايش مطالعه صحيح كمك كند. از همين رو پوتين در سخنراني خود در دانشگاه دوستي ملل روسيه در سال 2013 يكي از دلايل اصلي كاهش اقبال مردم و به ويژه جوانان به مطالعه را رشد فناوري‌هاي يارانه‌اي و وسايل ابزار جمعي دانست و راه‌حل مقابله با اين بحران را تغيير برنامه‌هاي مدارس خواند. يعني نه تنها نبايد با رشد فناوري مقابله كرد، بلكه بايد براي عبور از بحران مهمي نظير كاهش سرانه مطالعه، از اين ابزار استفاده كرد و همگام با آن پيش رفت.
فكر مي‌كنم براي شما نيز جالب باشد كه چند نمونه از سياستگذاري‌هاي دولت براي افزايش سرانه مطالعه نسل جديد در روسيه را با استفاده از ابزار شبكه‌هاي مجازي بدانيد:
پرده اول: اگر پدر و مادري اهل مطالعه نباشند، چه كسي مي‌تواند كتاب را به آغوش خانواده بازگرداند و به فرزندان آنها كمك كند تا كتابخوان شوند؟ اين همان سوالي است كه در يكي از جلسات كميته اجرايي فدراسيون روسيه در زمينه حمايت از كتاب مطرح شد و پاسخش اين بود: رسانه‌هاي جمعي و شبكه‌هاي مجازي؛ از همين رو بود كه طرح برنامه عشق به كتاب با اتكا به اين پاسخ در مجلس تصويب شد.
پرده دوم: تقريبا از چهار سال پيش وزارت علوم روسيه نسخه الكترونيكي كتاب‌هاي درسي را منتشر مي‌كند و همچنين با طراحي سايتي براي دانش‌آموزان و والدين اطلاعات مربوط به كتاب‌هاي درسي و كمك‌درسي را در اختيار آنها قرار مي‌دهد تا با نمره‌دهي به ارزيابي كتاب‌ها بپردازند.
پرده سوم: روس‌ها كتاب‌هاي ديجيتال را به كتاب‌هاي چاپي ترجيح مي‌دهند و اگر گذرتان به متروهاي مسكو افتاده باشد اين موضوع را به خوبي درك كرده‌ايد. آمارها نشان مي‌دهد كه بازار كتاب‌هاي الكترونيك در اين كشور از وضعيت خوبي برخوردار است و حتي از فرانسه و آلمان پيشي گرفته و نزديك سطح امريكا و انگليس است.
پرده چهارم: در يكي از ايستگاه‌هاي متروي مسكو كتابخانه ديجيتالي طراحي شده است كه مسافران مي‌توانند با استفاده از گوشي موبايل و از طريق كد QR آثار ادبي مورد علاقه خود را بارگذاري كنند و به مطالعه بپردازند.
پرده پنجم: اگرچه فروش محصولات چاپي در روسيه همچون گذشته با سير نزولي همراه است، اما آمارها نشان مي‌دهد كه روس‌ها پس از چيني‌ها و اسپانيايي‌ها سومين كشور جهان در سرانه مطالعه هستند. تحقيقات نشان مي‌دهد كه 59 درصد روس‌ها حداقل يك‌بار در هفته كتاب مي‌خوانند. روند نزولي محصولات چاپي در كنار جايگاه سوم روسيه در سرانه مطالعه در دنيا نشان‌دهنده كتابخانه‌هاي مجازي و به كارگيري صحيح از شبكه‌هاي مجازي در راستاي افزايش فهم‌پذيري يك ملت است. در شماره‌هاي بعدي در حوالي ميدان سرخ به تفكيك، به موضوع شبكه‌هاي اجتماعي و كتاب و سرانه مطالعه در جامعه و فرهنگ روسيه خواهم پرداخت.