آيا آزادي رقه خلافت خودخوانده عراق و شام را از ميان برد؟
داعش پس از «پايان داعش»
شهاب شهسواري
روز سه‌شنبه بعد از اعلام آزادسازي كامل شهر رقه، رسانه‌ها خبر از پايان كار خلافت خودخوانده‌اي دادند كه از سال 2014 در سرزمين‌هايي به وسعت كشور پرتغال حكمراني مي‌كرد. آخرين شهرهاي مهم كه در اختيار گروه داعش قرار داشت طي هفته‌ها و ماه‌هاي جاري از اختيار آن خارج شده‌اند. آمار و ارقام در مورد افول و فروپاشي خلافت خودخوانده ابوبكر البغدادي، بسيار است.
گروهي كه در بهترين دوران بيش از 60 هزار نيروي جنگي در اختيار داشت كه نزديك به 30 هزار نفر آنان از كشورهاي خارجي به خاك سوريه و عراق آمده‌بودند، اكنون بين 6 تا 10 هزار نيرو دارد. شهرهاي عمده تحت تصرف داعش يكي پس از ديگري سقوط مي‌كند و رهبران و امراي اين گروه در خاك سوريه و عراق اگر كشته نشده‌باشند، براي حفظ جان‌شان به مناطق امن گريخته‌اند. به گفته رايان ديلون، سخنگوي ائتلاف ضد تروريسم تحت رهبري امريكا، از ژوئن سال 2014 كه داعش با عنوان «دولت اسلامي عراق و شام» اعلام وجود كرد تاكنون، 87 درصد از سرزمين‌هاي تحت تسلط اين گروه و بيش از 6 ميليون و 500 هزار نفر كه تحت حكومت اين گروه زندگي مي‌كردند، آزاد شده‌اند.
اما آمار و ارقام فوق فقط نگاه به نيمه پرليوان است. بهانه‌هاي زيادي وجود دارد كه با وجود آزادشدن مناطق وسيع از سيطره داعش، اين گروه تروريستي همچنان در مقام «بزرگ‌ترين تهديد جهاني» قرار داشته‌باشد. به نوشته نيويورك‌تايمز هر چند تعداد تروريست‌هاي عضو گروه داعش نسبت به روزهاي اوج آن به شكل چشمگيري كاهش پيدا كرده است، اما 6 تا 10 هزار جنگجوي داعش بين 8 تا 14 برابر بيشتر از رقم برآورد شده تعداد جنگجويان اين گروه در سال 2011 است. به نوشته نيويورك‌تايمز بعيد نيست كه گروه داعش براي مدتي به بازسازي خود بپردازد و به جاي يك سازمان سياسي به عنوان يك گروه تروريستي سنتي به صحنه بازگردد. هر چند گروه داعش در خاك عراق و سوريه در حال افول است، اما طي سال‌هاي اخير شاخه‌هاي اين گروه در نقاط ديگر جهان، روند رو به رشدي داشته‌اند. از شمال آفريقا تا شرق آسيا، گروه‌هاي همبسته با داعش در حال افزايش نفوذ خود هستند. در ليبي داعش بيش از 150 كيلومتر از مناطق ساحلي را در اختيار خود دارد و در حال گسترش سرزمين‌هاي تحت كنترلش است. در افغانستان، رسانه‌ها از گسترش نفوذ داعش و پيوستن فرماندهان طالبان به اين گروه خبر مي‌دهند. داعش در شبه‌جزيره سينا، دردسر مستمر براي دولت مصر است و در فيليپين شهر مراوي مدت‌هاست تحت كنترل گروهي وابسته به داعش قرار دارد. برآورد مي‌شود داعش در 18 كشور مختلف گروه‌هاي فعال وابسته داشته‌باشد.
دانيل بايمن، پژوهشگر ارشد مركز سياست‌هاي خاورميانه موسسه بروكينگز مي‌گويد: «اين گروه يك گروه بسيار قدرتمند است كه تعداد زيادي سمپات دارد. ايده‌هاي بنيادين پشت اين گروه ريشه‌دار هستند و شبكه هواداران گسترده‌اي در سراسر جهان دارد. حتي اگر داعش سرزمين‌هاي تحت اختيارش را هم از دست بدهد، باز هم توانايي‌هاي بسيار زيادي دارد.» يكي از توانايي‌هاي كم‌نظير داعش، حضور آن‌لاين اعضاي اين گروه در اينترنت است. نه‌تنها اين گروه با حضور مستمر در اينترنت از طريق بر عهده گرفتن مسووليت عمليات تروريستي، جذب نيرو و انتشار مطالب الهام بخش براي طرفدارانش، موثر عمل كرده است، بلكه از اين طريق تعدادي از حملات تروريستي در غرب را رهبري، هدايت و برنامه‌ريزي كرده است. بسياري از حملات تروريستي داعش در غرب، توسط افرادي انجام شده است كه از طريق اينترنت و با استفاده از پيام‌هاي رمزنگاري شده با داعش در تماس بوده‌اند و نقشه حملات خود را از اين طريق برنامه‌ريزي كرده‌اند، اما هيچگاه با معلمان و رهبران داعشي خود از نزديك ملاقات نكردند.
بازگشت القاعده
اينكه تصور كنيم با آزادي رقه، تمام سرزمين‌هاي تحت كنترل داعش از اختيارش خارج شده است، بسيار شتابزده است. داعش هنوز بيش از 10 هزار كيلومتر مربع سرزمين در كناره‌هاي رودخانه فرات، در خاك سوريه و عراق در اختيار خود دارد. به گفته منابع ارتش عراق و ائتلاف تحت رهبري امريكا، بسياري از رهبران داعش در سرزمين‌هاي بياباني در مرز عراق و سوريه مستقر شده‌اند. در عين حال بخشي از مناطقي كه پيش از اين خبر آزادي آنها از دست داعش اعلام شده‌بود، بار ديگر شاهد ظهور عناصر داعش هستند. شايد حتي اگر داعش از تمامي اين سرزمين‌ها بيرون برود، باز هم شاهد تولد دوباره اين گروه باشيم؛ اين‌بار نه در قالب يك حكومت سرزميني بلكه در قالب يك شبكه آن‌لاين بين‌المللي كه از طريق جذب هواداران در شبكه‌هاي اجتماعي و راهنمايي و برنامه‌ريزي از طريق پيام‌رسان‌ها عمل مي‌كند. حتي اگر هويت داعش كاملا از بين برود، باز هم ديگر سازمان‌هاي به اصطلاح جهادي آماده پر كردن جاي اين گروه هستند. القاعده كه طي سال‌هاي گذشته جذابيتش را براي جنگجويان جوان‌تر از دست داده بود، منتظر آماده شدن شرايط براي بازگشت است. بيل روجيو، پژوهشگر يك اتاق فكر امريكايي مي‌گويد: «دليلي كه داعش توانست پيروان زيادي پيدا كند اين بود كه براي تندروهايي كه مي‌خواستند يك شبه به پيروزي برسند بسيار جذاب بود، اما حالا كه مدل خلافت با شكست مواجه شده است، گروه‌هاي ديگر مانند القاعده براي همان افراد جا دارند. » القاعده از جنگجويانش بيشتر مي‌خواهد تا به جاي تمركز روي خطوط نبرد در خاورميانه به حملات در خاك ايالات متحده امريكا و ديگر كشورها دست بزنند. حتي القاعده براي جذب بيشتر جوانان، قصد دارد كه يك رهبر جوان و كاريزماتيك جديد معرفي كند: حمزه بن‌لادن، پسر اسامه.
تكرار تاريخ
با اين حال براي داعش همواره شكست به معناي فروپاشي نبوده است. زماني كه سال 2011 نيروهاي امريكايي پس از 8 سال از عراق عقب‌نشيني كردند، مقامات امنيتي امريكايي تعداد جنگجوهاي باقيمانده اين گروه را كه در آن زمان نام خود را دولت اسلامي عراق ناميده‌بود، 700 نفر برآورد مي‌كردند. در آن دوران اين گروه به اندازه‌اي تهديد كوچكي محسوب مي‌شد كه دولت امريكا پاداش دستگيري رهبر آن را از 5 ميليون دلار به 100 هزار دلار كاهش دادند. در آن دوران، سلف گروه داعش، توانسته‌بود طي يك دوره قدرت زيادي كسب كند. اين گروه با شعار مبارزه با افتادن حكومت در دست شيعيان، هواداران زيادي كسب كرده‌بود، اما با افزايش حضور نظامي امريكايي‌ها بين سال‌هاي 2007 و 2008 تا حد زيادي كنترل شد. ابومحمد العدناني، سخنگوي داعش كه يك سال پيش در حمله پهپادي كشته‌شد، در آخرين سخنراني‌اش گفته‌بود: «شكست واقعي، از ميان رفتن ميل معطوف به جنگ است. » او از جنگجويان داعش خواسته‌بود كه به بدنه ديوان‌سالارانه خلافت تكيه نكنند بلكه به جنگ و مقاومت ساده ادامه دهند. از زماني كه امريكايي‌ها از عراق عقب‌نشيني كردند تا زماني كه ابوبكر البغدادي اعلام خلافت كرد، تنها 3 سال طول كشيد. در اين مدت كوتاه، داعش توانست استعداد خود را از 700 جنگجو به ده‌ها هزار نفر برساند و از كرانه‌هاي مديترانه در سوريه تا نزديكي‌هاي بغداد را سرزمين تحت حكومت خود معرفي كند. با اين سابقه، شتابزدگي در اعلام «پايان داعش» باعث ايجاد توهمي خواهد شد كه يك بار در گذشته باعث شده است تا تولد دوباره و قدرتمندتر اين گروه اتفاق بيفتد.