سارا معصومي
رياض به تنش‌آفريني در منطقه مشغول است و تهران به تنش‌زدايي. درست در روزهايي كه محمد بن سلمان وليعهد جوان 32 ساله سعودي سر خود را با پرونده‌هاي بي‌شمار يمن، لبنان و بگير و ببندهاي داخلي گرم كرده است تا به خيال خام خود ايران را فتنه‌اي در منطقه معرفي كند كه چشم ديدن صلح را ندارد، همبستگي ميان ايران، روسيه و تركيه پررنگ‌تر از قبل ادامه دارد و هر سه كشور به نوعي درگير نقشه راه مشتركي هستند كه براي سوريه ترسيم كرده و تاكنون مو به مو پيش برده‌اند. نشست كارشناسان سه كشور در تهران برگزار شد، وزراي امور خارجه در آنتاليا تجديد ديدار كردند و قرار است روز چهارشنبه برابر با 22 نوامبر نيز روساي جمهور هر سه كشور در روسيه و در شهر ساحلي سوچي ديدار كنند. در روزگار قفل شدن مذاكرات ژنو كه ابتكاري بين‌المللي به حساب مي‌آيد، دستاوردهاي رايزني‌هاي آستانه به ابتكار ايران، روسيه و تركيه براي سوريه چه در روزهاي جنگ و برقراري آتش بس و چه براي روزهاي پساداعش تنوع بيشتري به خود گرفته است. ايالات متحده به رياست‌جمهوري دونالد ترامپ هر روز يك حادثه داخلي يا خرق عادت بين‌المللي را به راه مي‌اندازد و اين در حالي است كه متحد اصلي امريكا در منطقه يعني عربستان سعودي نيز براي جبران شكست‌هاي پيشين خود هر روز ناكامي تازه‌تري را رقم مي‌زند. در غيبت حضور فعال، هدفمند و مهندسي شده امريكا در منطقه به خصوص سوريه، ايران، تركيه و روسيه مسير مشترك سه جانبه را پيش مي‌برند. سه بازيگري كه هركدام با انگيزه، كميت و كيفيت متفاوت وارد ميدان سوريه شده بودند از بستر اختلاف برخواسته و روندي را كه با تمركز بر نقطه اشتراك‌ها آغاز شده بود نه تنها ادامه مي‌دهند بلكه ابعاد تازه‌تري نيز به آن مي‌بخشند. در اين ميان خسران بزرگ نصيب ايالات متحده و عربستان سعودي شده است كه عملا از ميدان بازي در سوريه به حاشيه رانده شده‌اند و شايد به همين دليل است كه رياض در جست‌وجوي غنائم مورد انتظار از جنگ در سوريه در پايتخت‌هاي لبنان و يمن است.
ديدار در آرامش در روزهاي آتش‌افروزي عربستان‌سعودي
ديدار وزراي امور خارجه ايران، تركيه و روسيه در پشت درهاي بسته در آرامش شهر آنتاليا در حالي كه بازيگران عرب منطقه مشغول بازي با شعله‌هاي آتشي هستند كه عربستان سعودي برافروخته، در رسانه‌هاي غربي و البته اسراييلي بازتاب داشت. خبرگزاري فرانسه در اين باره مي‌نويسد: «وزراي امور خارجه سه كشور در شهر جنوبي تركيه پشت درهاي بسته با هم درباره سوريه و شايد هم ساير پرونده‌هاي داغ منطقه‌اي گفت‌وگو كردند. شش سال از عمر بحران در سوريه مي‌گذرد و اين در حالي است كه شهرهاي در اختيار داعش از دست اين گروه تروريستي خارج شده اما هنوز هم نمي‌توان از در دسترس بودن راهكار سياسي براي سوريه به راحتي سخن گفت. اين نشست سه‌جانبه در سطح وزرا و نشست سه‌جانبه بعدي در سوچي در سطح روساي جمهور سه كشور در ادامه رايزني‌هاي آستانه است. رايزني‌هايي كه از برقراري آتش‌بس آغاز شد و اكنون سه كشور تلاش مي‌كنند بر تعداد منطقه‌هاي كاهش تنش در سوريه بيفزايند. در حالي كه تركيه در شش سال گذشته درست در جبهه مقابل بشار اسد، رييس جمهور سوريه ايستاده بود اما از زمان ورود اين كشور به مثلث رايزني‌هاي آستانه، مقام‌هاي تركيه نيز دست از انتقادهاي تند و تيز و در ملأعام از بشار برداشته‌اند. ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه در سوچي ميزبان حسن روحاني و رجب طيب اردوغان، روساي جمهور ايران و تركيه خواهد بود و گفته مي‌شود كه راه‌هاي پيش رو براي كاهش خشونت و همچنين افزايش كمك‌هاي بشردوستانه به مردم سوريه اصلي‌ترين سوژه اين ديدار سه جانبه در سوريه خواهد بود. به گزارش رسانه‌هاي تركيه‌اي، پوتين و اردوغان در سال جاري ميلادي تاكنون 5 بار با هم ملاقات كرده‌اند و تعداد تماس‌هاي تلفني آنها نيز با يكديگر به 13 مورد رسيده است. اردوغان و پوتين آخرين بار در 13 نوامبر با هم در سوچي ديدار كردند و گفته مي‌شود كه دو‌طرف در اين ديدار تلاش كردند بخش‌هايي از اختلاف‌هاي ميان دو رويكرد روسي- تركي براي سوريه پساداعش را حل و فصل كنند.»
امريكا پشت در ماند
رسانه اسراييلي جورزاليم‌پست درباره ديدارهاي زنجيره‌اي ايران، روسيه و تركيه از آنتاليا تا سوچي مي‌نويسد: «گفته شده كه اصلي‌ترين دليل ديدار وزراي خارجه سه كشور در آنتاليا در روز يكشنبه گفت‌وگو در مورد سوريه بوده اما درك هدف اصلي در چارچوب تجزيه و تحليل تلاش‌هاي مسكو براي تثبيت و به تصوير كشيدن نفوذ خود در منطقه ممكن است. تركيه، ايران و روسيه همزمان اين پيام نمادين را به واشنگتن مي‌فرستند كه امريكا كنار گذاشته شده و منطقه پساداعش در اختيار و حوزه مديريتي قدرت‌هاي منطقه‌اي خواهد بود و نه بازيگران فرامنطقه‌اي. وزير خارجه تركيه، مولود چاووش اوغلو مي‌گويد كه اصلي‌ترين هدف از اين نشست پيدا كردن راه‌هايي براي به ارمغان آوردن صلح و ثبات به سوريه است.
تركيه در حالي گام‌هاي خود در منطقه را با روسيه هماهنگ مي‌كند و با ايران نيز بيش از گذشته همنوايي در مسائل منطقه‌اي دارد كه به نظر مي‌رسد دونالد ترامپ 9 ماه پس از حضور در كاخ سفيد به‌خوبي توانسته آنكارا را از سياست‌هاي امريكا در 4 سال گذشته در منطقه نااميد و به سمت مسكو سوق دهد. تركيه، امريكا را متهم به ادامه حمايت از جريان‌هاي كردي در سوريه كرده و مي‌گويد كه امريكا به وعده قبلي خود مبني بر اينكه كردهاي مورد حمايت خود را از مناطق آزاد شده از دستان داعش خارج مي‌كند، عمل نكرده است. اردوغان اخيرا به كنايه به ترامپ گفته بود كه ما در اين منطقه زندگي مي‌كنيم و به خوبي مي‌دانيم كه هر بازيگري كجاست و چه پيشينه‌اي دارد.
در حالي كه در نشست‌هاي آستانه معمولا يك يا دو عضو ناظر هم حضور دارند اما به گفته سخنگوي كرملين اين‌بار در سوچي تنها روساي جمهور ايران، روسيه و تركيه به عنوان تضمين‌كنندگان پروسه ثبات و استقرار سياسي و امنيت در سوريه حضور خواهند داشت. نشست سوچي تنها يك هفته پس از آنكه ولاديمير پوتين و دونالد ترامپ ديدار كوتاهي در ويتنام با هم داشتند، رخ مي‌دهد. با وجود آنكه پس از ديدار روساي جمهور امريكا و روسيه گفته شد كه دو‌طرف به توافق‌هايي درباره سوريه رسيده‌اند اما به نظر مي‌رسد كه مي‌توان نشست سوچي را گام ديپلماتيك مهم‌تري خواند كه مي‌تواند دستاوردهاي منطقه‌اي بيشتري هم داشته باشد. ايران، روسيه و تركيه كه نگاه‌هاي متفاوتي به ماجراي سوريه داشتند اكنون در هماهنگي بيشتري با هم قدم مي‌زنند و به نظر مي‌رسد كه امريكايي‌ها در اين معادله بيرون مانده‌اند. تركيه و ايران در نتيجه سياست‌هاي عربستان سعودي در منطقه به هم نزديك‌تر شده‌اند. بحراني كه عربستان سعودي در ماه جولاي در شوراي همكاري خليج فارس ايجاد كرد و در نتيجه آن قطر از جمع كشورهاي اين شورا به بيرون رانده و گرفتار حصر شد و همچنين مساله رفراندوم همه‌پرسي جدايي اقليم كردستان از بغداد در ماه سپتامبر تهران و آنكارا را به هم نزديك‌تر كرد. روسيه و تركيه نيز در دو سال اخير از ماجراي هدف قرار گرفتن جنگنده روسي توسط تركيه در سال 2015 فاصله گرفته‌اند و نزديكي استراتژيكي را تجربه مي‌كنند. برخي از تحليلگران مي‌گويند كه پرونده‌هاي داخلي كه در امريكا براي ارتباط چهره‌هاي نزديك به ترامپ با تركيه و روسيه تشكيل شده است عملا دست واشنگتن براي نزديكي به آنكارا و مسكو را بسته است.
در حالي كه ايران، روسيه و تركيه در حال يافتن زمينه‌هاي بيشتر همكاري هستند، امريكاي ترامپ سياست مقابله با ايران در منطقه را در راس هرم اولويت‌بندي‌هاي خود قرار داده و بر مبناي آن مهره‌هاي خود در شطرنج منطقه را جابه‌جا مي‌كند.
اين سياست تاكنون عملا هيچ دستاورد جدي نداشته و تنها منجر به تندتر شدن عربستان سعودي در محيط پيراموني خود مانند رابطه با قطر يا در پرونده‌هاي مشترك با ايران مانند لبنان و يمن شده است. مشكل ديگر امريكا اين است كه هيچ استراتژي مشخصي براي عراق، سوريه و بطور كلي منطقه پساداعش ندارد. نشست مشتركي كه ميان ايران، روسيه و تركيه در آنتاليا برگزار شد و روز چهارشنبه ميان روساي جمهور همين سه كشور در سوچي تكرار خواهد شد نشان‌دهنده ناتواني سياست و استراتژي امريكا در منطقه است. ايران، دشمن امريكا با تركيه كه در قالب ناتو متحد امريكاست و روسيه به راحتي و به كرات نشست و برخاست مي‌كند و اين مساله‌اي است كه بايد واشنگتن و متحدان اين كشور در منطقه را نگران كند.
قدرت بيشتر روس‌ها در منطقه
برخي رسانه‌ها مانند الجزيره در گزارش خود درباره ديدار سه‌جانبه روساي جمهور ايران، روسيه و تركيه به وتوي قطعنامه اخير عليه سوريه توسط روسيه اشاره كردند و تاكيد كردند كه روسيه قدرت كامل بازي در سوريه را به دست آورده است. به نظر مي‌رسد كه نشست سه‌جانبه در سوچي از هم‌اكنون و پيش از برگزاري خشم امريكايي‌ها را برانگيخته است به گونه‌اي كه نيكي هيلي، نماينده امريكا در سازمان ملل پس از وتوي قطعنامه توسط روسيه در اين باره گفت: چگونه مي‌توانيم به ادعاي روس‌ها درباره اينكه از صلح در سوريه حمايت مي‌كنند، اطمينان كنيم؟ چگونه كسي مي‌تواند طرح روس‌ها براي گفت‌وگوهاي سياسي در سوريه را كه قرار است در سوچي مطرح كنند، جدي بگيرد؟
الجزيره در ادامه مي‌نويسد: ايران، روسيه و تركيه در دسامبر 2016 توانستند در جريان گفت‌وگوهاي صلح در قزاقستان آتش‌بس در سوريه را پس از 5 سال جنگ كليد بزنند و از آن زمان گفت‌وگوهاي آستانه همزمان با گفت‌وگوهاي ژنو پيش رفته است. وزير خارجه تركيه تاكيد دارد كه اتحاد روسيه و ايران با كشورش در مساله سوريه براي كمك به بهبود اوضاع در سوريه قريب به يك سال گذشته از كليد خوردن مذاكرات آستانه بوده است. مولود چاووش اغلو در اين باره مي‌گويد: از زمان ماجراهاي پيش آمده در حلب تاكنون ما با روسيه همكاري كرده‌ايم و در اين مسير پيشرفت‌هاي بسياري نيز رخ داده است. اندك اندك ايران نيز به اين مسير اضافه شده و نتيجه آن اين است كه در شش ماه گذشته وضعيت اوضاع ميداني در سوريه بسيار بهتر از قبل شده است.
در حالي كه هنوز مناطقي از سوريه در اختيار نيروهاي معارضه است و دولت اين كشور تا بازپس‌گيري تمام مناطق راه درازي را در پيش دارد اما به نظر مي‌رسد كه طراحي صلح نهايي و راهكارها براي سوريه پسابحران را سه كشور روسيه، تركيه و ايران برعهده گرفته‌اند. رسانه روسي تاس درباره ديدار سه رييس‌جمهور در سوچي مي‌نويسد: در اين نشست بررسي وضعيت ادلب در راس امور قرار خواهد داشت. در اين منطقه هر سه كشور ناظراني دارند.