سوت آغاز ماراتن نشست‌ها براي اثرگذاري در آينده سوريه به صدا درآمد
تصميم براي سرنوشت بشار
شهاب شهسواري
سوچي، رياض، آستانه و ژنو، شهرهايي هستند كه ميدان‌دار نشست‌ها در مورد آينده سوريه هستند. همزمان با اعلام پيروزي نهايي ارتش سوريه در خاك سوريه و تصرف آخرين شهر در اختيار داعش، رقابت قدرت‌هاي منطقه‌اي و جهاني براي پيش افتادن در آينده سوريه آغاز شد. يك هفته ماراتن جلسات بين‌المللي در شهرهاي مختلف، قرار است كه سرنوشت حاكميت در دمشق پس از داعش را رقم بزند. هر يك از كشورهاي موثر در پرونده سوريه تلاش كردند تا گوي سبقت را از ديگري بربايند و زودتر از ديگري اثرگذاري خود را در روند سريع حوادث مشخص كنند. طي هفته‌هاي گذشته تاريخ سه جلسه مهم و سرنوشت ساز در مورد آينده سوريه مشخص شده است. نشست سران ايران، تركيه و روسيه در سوچي، نشست گروه‌هاي معارض تحت حمايت عربستان سعودي در رياض و نشست بين‌المللي صلح سوريه در ژنو. بزرگ‌ترين مساله باقي مانده در سوريه، بعد از پايان سيطره داعش بر سرزمين‌هاي اين كشور، سرنوشت دولت بشار اسد خواهد بود. در شرايطي كه ايران، روسيه، تركيه و امريكا، همگي اعلام كرده‌اند تا بازگشت كامل امنيت و اقتدار كامل دولت مركزي حاضر به ترك سوريه نيستند، بزرگ‌ترين سوالي كه باقي مي‌ماند اين است كه آيا همه قدرت‌هاي جهاني و منطقه‌اي درگير در بحران سوريه حاضر به توافق بر حاكميت بشار اسد بر سوريه تا زمان به ثمر رسيدن مذاكرات خواهند شد يا نه. بعد از شش سال جنگ داخلي، اكنون دولت بشار اسد كه روزگاري به گوشه غربي رينگ مشت‌زني سوريه رانده‌شده‌بود، دوباره جايگاهش را به عنوان حاكم بخش اعظم خاك سوريه كسب كرده است. روسيه و ايران هر دو از ادامه حكومت بشار اسد حمايت مي‌كنند، دولت امريكا بعد از بيانيه مشترك با روسيه، از تعهد بشار اسد به راهكار سياسي حمايت كرده است، لبنان و مصر آماده از سرگيري روابط ديپلماتيك با دولت سوريه هستند و ارتش عراق در مرزهاي غربي با ارتش سوريه براي آزادي البوكمال همكاري مي‌كند. اما هنوز موضع نهايي دولت‌هاي تركيه و عربستان سعودي، به عنوان اصلي‌ترين حامي گروه‌هاي معارض در خاك سوريه در مورد آينده بشار اسد روشن نيست. اردوغان امروز با روحاني و پوتين گفت‌وگو خواهد كرد و قطعا رهبران ايران و روسيه او را براي يك راهكار سياسي با مشاركت بشار اسد، تحت فشار قرار خواهند داد، اما عربستان سعودي كه مستقيما حاضر به پذيرش نقش خود در سوريه نيست، قرار است طي امروز و فردا نظرش را از طريق تعيين رياست هيات معارضان سوري مشخص كند.
درست ساعاتي بعد از اعلام آزادي كامل البوكمال، آخرين شهر تحت تصرف داعش در سوريه، بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه بود كه بار سفر بست تا براي ديدار با مقامات روسيه به سوچي برود. بشار اسد، بعد از دو سال براي نخستين بار بود كه از نزديك با ولاديمير پوتين رييس‌جمهور روسيه ديدار و گفت‌وگو مي‌كرد. اسد از زمان آغاز جنگ داخلي سوريه در سال 2011 تاكنون، فقط دو بار خاك اين كشور را ترك كرد و مقصد هر دو سفر او به روسيه بود. بار اول، درست 3 هفته بعد از تصميم روسيه براي دخالت مستقيم در بحران سوريه بود كه روز 20 اكتبر 2015 بشار اسد، دمشق را به مقصد مسكو ترك كرد تا با ولاديمير پوتين ديدار و گفت‌وگو كند. خبر اين ديدار يك روز پس از انجام آن و پس از آنكه بشار اسد دوباره به سوريه بازگشت منتشر شد. حال دو سال و يك ماه بعد از آن ديدار، بشار اسد بلافاصله بعد از آنكه خبر پايان تسلط داعش بر شهر البوكمال اعلام شد، اين‌بار به سوچي رفت تا در آنجا با ولاديمير پوتين ديدار كند. شهري كه قرار است امروز، ميزبان نشست سه جانبه حسن روحاني، رجب طيب اردوغان و ولاديمير پوتين، روساي جمهوري ايران، تركيه و روسيه براي آينده سوريه باشد. ايران، تركيه و روسيه، مبتكر گفت‌وگوهاي آستانه و تضمين‌كنندگان آتش بس در نقاطي هستند كه در توافق‌هاي آستانه به عنوان «نقاط كاهش تنش» تعيين شده‌اند. مذاكرات آستانه در يك سال گذشته، نخستين نشست موفق در دوران 6 ساله جنگ سوريه بود كه در آن نمايندگان دولت سوريه و گروه‌هاي معارض روبه‌روي يكديگر نشستند و گفت‌وگو كردند.
تلاش براي موفقيت ژنو
چهارشنبه هفته ديگر، قرار است نشست ژنو براي صلح سوريه برگزار شود؛ نشستي كه بر خلاف ديگر گفت‌وگوهاي برگزار شده در مورد سوريه، همه طرفين درگيري چه در خاك سوريه و چه قدرت‌هاي خارجي، اعلام كرده‌اند از نتايج آن حمايت مي‌كنند. مذاكرات ژنو بر اساس راهكار سازمان ملل متحد و تحت نظارت نماينده ويژه دبيركل سازمان ملل، استفان دي‌ميستورا برگزار مي‌شود. طي چهار دور گذشته از نشست‌هاي ژنو تاكنون موفقيت چشمگيري در پيشبرد صلح و آتش‌بس در سوريه حاصل نشده است. اما انتظارهاي زيادي از نشست هفته آينده وجود دارد، بيانيه مشترك روسيه و امريكا كه دو هفته پيش در حاشيه نشست سران اپك در دانانگ ويتنام صادر شد و بيانيه دولت سوريه مبني بر حمايت از يك راه‌حل سياسي بر اساس «برگزاري انتخابات آزاد و منصفانه تحت نظارت سازمان ملل متحد» اين اميد را ايجاد كرده است كه قدرت‌هاي جهاني و بشار اسد آمادگي پيشبرد راه‌حل سياسي در مذاكرات پيش رو را داشته‌باشند.
آنچه در مورد ژنو هنوز مشخص نيست، موضع گروه‌هاي معارض و مخالفان بشار اسد است. دي‌ميستورا در نشست‌هاي پيشين ژنو تلاش بسياري كرد تا بتواند به يك دستور كار مشترك براي ديدار نمايندگان دولت و نمايندگان گروه‌هاي معارض برسد. او تا آنجا پيش رفت كه دو هيات را در دو اتاق كنار هم نشاند و به صورت ميانجي ساعت‌ها گفت‌وگوهاي غيرمستقيمي ميان دو طرف برگزار مي‌كرد. در نشست ژنو چهار كه زمستان سال گذشته برگزار شد نيز چه سازمان ملل متحد و چه نمايندگان روسيه، تلاش بسياري كردند تا گفت‌وگوهاي مستقيم ميان دو طرف را عملي كنند. اما بي‌ميلي معارضان سوري، باعث شد تا هيچگاه گفت‌وگوي رو در رو اتفاق نيفتد. در اين ميان نقش عربستان و تركيه به عنوان اصلي‌ترين حاميان گروه‌هاي معارض در به نتيجه رسيدن مذاكرات ژنو كليدي است. تركيه طي يك سال گذشته تمايل بيشتري به همكاري با روسيه و ايران در مورد پرونده سوريه پيدا كرده است و در مذاكرات آستانه تا حدي به گروه‌هاي معارض فشار وارد كرد تا عاقبت حاضر به نشستن با بشار جعفري، نماينده دولت سوريه بر سر يك ميز شدند. اما هياتي كه در مذاكرات ژنو شركت مي‌كند، بيش از آنكه زير نفوذ آنكارا باشد، از پادشاهي عربستان سعودي پيروي مي‌كند و هنوز مشخص نيست سعودي‌ها چه برنامه‌اي براي آينده سوريه دارند.
نشست رياض و جانشين «رياض»
اما خبر مهمي كه دوشنبه شب اعلام شد، بيانيه رياض حجاب، رييس هيات ارشد مذاكره‌كننده سوريه و نماينده گروه‌هاي معارض سوريه در گفت‌وگوهاي ژنو بود. رياض حجاب بدون ذكر هيچ انگيزه‌اي اعلام كرد كه از مقام رياست هيات ارشد مذاكره‌كننده معارضان سوريه كناره‌گيري كرده است. قرار است امروز معارضان تحت حمايت عربستان سعودي در رياض تشكيل جلسه دهند، جلسه‌اي كه به گفته مقامات عربستان سعودي «گسترده‌تر» از گذشته است و تعداد گروه‌هاي معارض بيشتري را دربرمي‌گيرد. به گزارش الجزيره، سرگئي لاوروف وزير امورخارجه روسيه از كناره‌گيري رياض حجاب از مقام رياست هيات معارضان سوري استقبال كرده و گفته است كه «كناره‌گيري افراد افراطي به پيشرفت مذاكرات كمك مي‌كند. » اما در عين حال مشخص نيست قرار است چه كسي در نشست معارضان سوري در عربستان به كرسي رياست تكيه بزند.
فردا با پايان نشست معارضان سوري در رياض، ممكن است نور تازه‌اي بر سياست آينده عربستان سعودي در مورد سوريه تابيده و مشخص شود آيا مقامات سعودي مايل به همكاري با ديگر كشورهاي جهان براي به ثمر رسيدن نشست ژنو هستند يا نه. تعيين افراد ميانه‌رو و حاضر به گفت‌وگو از طرف نشست رياض، مي‌تواند گام مهمي در پايان درگيري‌هاي سوريه در آستانه 7 سالگي جنگ داخلي باشد.