روايت‌هايي از حاشيه‌هاي اخير وزارت بهداشت
گروه اجتماعي
چند ساعت مانده به اجراي محدوديت‌هاي كرونايي براي بهبود شرايط سلامت كشور كه پس از اما و اگرهاي بسيار به مرحله اجرا رسيده بود خبر استعفاي يكي از معاونان وزير بهداشت، درمان و آموزش پزشكي همه ذهن‌ها را به خود جلب كرد. عده‌اي نگران شدند كه در آستانه چنين طرح مهمي در كشور چرا مديران ارشد وزارت بهداشت تاب و تحمل از دست داده‌اند. موضوع البته پيش‌زمينه‌اي هم داشت. وقتي در اوج روزهاي كرونايي، در همان روزهايي كه تعداد جانباختگان مبتلا به كوويد19 ركورد مي‌شكست وزير بهداشت، درمان و آموزش پزشكي كه عموما از عدم اجراي پروتكل‌ها گله‌مند بود پيكان انتقاد به سوي بخشي از وزارتخانه متبوع خود گرفت و گفت: ۹۸ درصد از تحقيقات در نظام سلامت، صرف انتشار مقالات در فلان مجلات مي‌شود كه به كار نمي‌آيد. به‌شدت به روند تحقيقات نظام سلامت انتقاد دارم. نامه بنده به دكتر ملك‌زاده در روزهاي اول شيوع كرونا در كشور را مشاهده كنيد كه ۱۰ آيتم تعيين شده، اما يكي از آنها تاكنون جواب نداده است. كدام وزير كم‌خرد با چنين يافته‌هاي شكسته‌اي مي‌تواند بخش سلامت كشور را اداره كند؟ اصلا نبايد بر يافته‌هايي كه بر حسب يك تخمين به وزير داده مي‌شود، كار و اعتماد كرد. اين تخمين‌ها تاكنون درست نبوده و ۱۰ مدل اپيدميولوژيك به من دادند كه هيچ‌كدام صحيح نبوده و براي هيچ اقدامي مناسب نبود. ايسنا در تشريح اين انتقادات نوشت: سعيد نمكي كه در جلسه ستاد دانشگاهي كوويد۱۹ در دانشگاه علوم پزشكي اصفهان صحبت مي‌كرد، همچنين متذكر شد: متاسفانه برخي اساتيد براي اينكه نام‌شان در مقالات چاپ شود يا اول قرار بگيرد، بحث مي‌كنند. بنده يك معلم دانشگاه هستم كه سابقه معاون وزير، رييس دانشگاه و ديگر سوابق اجرايي را داشته‌ام، اما فقط در مقالاتي كه خودم كار كرده‌ام نامي از بنده وجود دارد و در مقالات دانشجويان به عنوان استاد راهنما، اين اجازه را نمي‌دهم. معتقدم تحقيقات كاربردي در حوزه سلامت در كشور نداريم و اما تا زماني كه تحقيقات كشور مقاله‌محور باشد و ارتقاي اساتيد، مبتني بر اين مقالات شود، تحقيقات، راهگشاي مشكلات كشور نخواهد بود و هيچ وزير بهداشتي نمي‌تواند براي آينده كشور از اين تحقيقات، بهره‌اي ببرد.
فارغ از اينكه اين استعفاها چه تبعات سياسي به همراه داشته به نظر مي‌‌رسد بايد موضوع اين استعفا و بستر منجر به اين حركت در اوج روزهاي كرونايي كشور را از منظر حوزه سلامت ديد. چيزي كه در عمل توانست مديري كه در كارنامه خود تكيه زدن بر صندلي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي داشته و در دولت تدبير و اميد نيز 7 سال كار كرده بود را با محتواي نامه‌اي تند به استعفا بكشاند.
نگاهي به كارنامه معاون مستعفي
ايسنا در توصيف كارنامه رضا ملك‌زاده كه پيش‌تر و در دولت مرحوم هاشمي‌رفسنجاني طي سال‌هاي ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۲ و پيش از عليرضا مرندي، در سمت وزير بهداشت فعاليت داشت، نوشت: از مهر ماه سال ۱۳۹۲ با حكم سيدحسن هاشمي وزير بهداشت وقت در سمت معاونت تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت مشغول به كار شد و بعدها در دولت دوازدهم نيز حتي زماني كه سعيد نمكي جايگزين هاشمي شد، ملك‌زاده همچنان فعاليت در اين سمت را ادامه داده و به عبارتي ديگر از سوي وزير جديد نيز در سمت خود ابقا شد.
طي اين سال‌ها و به ويژه در سال‌هاي اخير شايد بتوان عمده فعاليت‌هاي معاونت تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت را به امور تحقيقاتي در زمينه‌هاي مختلفي از ديابت و مرگ‌هاي زودرس و سكته‌هاي قلبي و سرطان گرفته تا مطالعه بر شيوه‌هاي جديدي چون ژن‌درماني متمركز دانست. البته در اين مدت طرح‌هاي ملي و «كوهورت»هاي متعددي نيز دنبال شد و به عنوان مثال طرح حذف تدريجي هپاتيت C از جمله اين موارد است.
از سوي ديگر ملك‌زاده همواره به وضعيت انتشار مقالات پزشكي و ميزان ارجاع به مقالات ايراني توجه داشت و خود او از جمله افراد فعال در انتشار مقالات بود به گونه‌اي كه بابت اين امر بارها مورد تقدير قرار گرفته و در موارد مختلفي موفق به دريافت جوايز متعدد بين‌المللي شد. به عنوان مثال سال گذشته مدال افتخار آژانس بين‌المللي تحقيقات سرطان به ملك‌زاده اعطا شد. اما با اين وجود مانند هر مسوول ديگري نسبت به عملكرد ملك‌زاده در دوره تصدي معاونت تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت نقدهايي نيز وارد بوده و او داراي منتقداني جدي است.
انتقادها چگونه آغاز شد؟
همچنين ايسنا در بخش ديگري از گزارش خود به سخنان انتقادي دكتر مويد علويان، رييس مركز تحقيقات بيماري‌هاي گوارش و كبد دانشگاه علوم پزشكي بقيه‌الله(عج) پرداخته كه گفته بود: متوليان پژوهش در كشور به مسائل اخلاقي در پژوهش توجه نمي‌كنند. برنامه‌هايي كه طي اين سال‌ها در حوزه پژوهش كشور اجرايي شده، بار منفي داشته است. طي سال‌هاي گذشته بيشترين تعداد مقالات برگشتي از مجلات خارجي را داشته‌ايم؛ يعني مقاله‌اي در نشريه‌اي منتشر مي‌شود و بعد نشريه اعلام مي‌كند كه اين مقاله قلابي است و مقاله retract مي‌شود. ايران بعد از چين بيشترين تعداد مقاله retract شده را دارد و اين خيلي بد است.
او همچنين گفته بود: متوليان وزارت بهداشت و معاونان آنها دارند كار اجرايي انجام مي‌دهند يا هر هفته چند مقاله مي‌نويسند؟ اگر دنبال مقاله نوشتن هستند كه خب بروند مقاله بنويسند و كار اجرايي را به دست افرادي كه مي‌توانند، بسپارند. تخصيص بودجه‌هاي پژوهشي وزارت بهداشت شفاف نيست. مسوولان اعلام كنند در ۶ سال گذشته به چه كسي طرح داده‌اند و بودجه طرح‌ها چقدر بوده است؟ در سامانه «نيماد» بودجه طرح‌هاي ۶ سال گذشته مشخص نيست. حق داريم كه بفهميم بودجه‌هاي پژوهشي ۶ سال گذشته در چه طرح‌هاي پژوهشي و توسط كدام محققان هزينه شده است.
البته پس از طرح اين موضوعات، از سوي روابط عمومي معاونت تحقيقات نيز توضيحاتي در اين باره منتشر شد.
اما انتقادات مطرح شده نسبت به ملك‌زاده و عملكرد او تنها به افرادي كه در حيطه سلامت فعاليت داشتند خلاصه نمي‌شود. در دوران شيوع كرونا و در فروردين‌ماه سال جاري، از سوي معاونت تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت اعلام شد ايران با ۱۲ تيم پژوهشي در كنار كشورهايي چون آفريقاي جنوبي، آرژانتين و كشورهاي اروپايي فرانسه، اسپانيا، آلمان، هلند، بلژيك، لوكزامبورگ و انگلستان به كارآزمايي باليني بزرگ سازمان بهداشت جهاني روي چهار دارو (شامل: تركيب دارويي براي درمان HIV، داروي مالاريا chloroquine و hydroxychloroquine)، داروي ضد ويروس ابولا (remdesivir) و داروي تركيبي از (Ritonavir/ lopinavir و اينترفرون‌بتا) براي درمان كرونا پيوسته است.
چندي بعد نيز از سوي ملك‌زاده اخباري مبني بر موفقيت ايران منتشر شده و عنوان شد در مطالعه همبستگي «كارآزمايي باليني براي درمان كوويد ۱۹» سازمان بهداشت جهاني كه با همكاري ۳۰ كشور از 6 منطقه جهان در حال انجام است، ايران موفق به بيشترين مشاركت بيماران شده است؛ موضوعي كه اگرچه در ظاهر مي‌توانست خبري مثبت تلقي شود اما در نهايت با انتقادات متعدد همراه شد و حتي رييس‌جمهور سابق كشور با انتشار يك فايل مصاحبه ويديويي كه در فضاي مجازي منتشر شد درباره اين مساله به انتقاد پرداخته و اظهار كرد: متاسفانه مقاماتي بودند كه در يك پروژه تحقيقاتي بهداشت جهاني يكسري داروها را كه آنها مي‌خواستند آزمايش كنند، آن‌طوركه من اطلاعات گرفتم در كل دنيا ۱۱هزار نمونه را كشورها حاضر شده بودند روي مردم‌شان آزمايش كنند كه از اين ميان 3هزار و 500 مورد در ايران آزمايش شد و من شنيدم فردي كه مسوول بوده بابت اين موضوع قرارداد بسته و پول گرفته است! چيزي كه آنها خودشان مي‌گويند هيچ تاثيري نداشته و مي‌خواهند تازه آزمايش كنند. شما به ايران مي‌آوريد و بعد به عنوان يك كار تحقيقاتي قرارداد مي‌بنديد، اطلاعات مردم ما را مي‌گيريد و به آنها مي‌دهيد، يك دارويي را تجويز مي‌كنيد و بعد بابت آن پول هم مي‌گيريد؟ اما گويي با آمدن كرونا بازار حاشيه‌هاي ملك‌زاده رونق گرفته و انتقادات عليه او تنها به يك يا چند مورد خاص خلاصه نشد. در اين ميان يكي از اين حواشي نيز به داستان شركت داروسازي منتسب به او و ساخت داروهايي كرونايي مربوط مي‌شود.
طي هفته‌هاي گذشته در مراسم سيزدهمين همايش تازه‌هاي دانشجويي كه از سوي بسيج دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي و با حضور ميهماناني چون دكتر زالي فرمانده ستاد عمليات مديريت بيماري كروناي پايتخت و استاندار تهران برگزار شد، از سوي برخي سخنرانان گلايه‌هايي درباره فعاليت برخي مسوولان مطرح شده و اين‌گونه اظهار شد كه اعلام مي‌شود داروي هيدروكسي كلروكين روي بيماران كرونايي اثر ندارد. بعد مسوولي كه معاون وزير بوده، مصاحبه مي‌كند و از قضا مشخص مي‌شود همين معاون وزير، موسس يك شركت دارويي است و دارويي كه آن شركت توليد كرده در جامعه مورد استفاده قرار گرفته است. وقتي اين موضوع را به وزير منتقل كرديم از ما پرسيدند كه آيا اين دارو خوب است؟! من به ايشان گفتم نمي‌دانم! چراكه هنوز «ترايالش» بيرون نيامده و توي «گايدلاين» نيست. اما با اين وجود اين دارو از سوي پزشكان بسياري تجويز مي‌شود. طبيعي است معاون وزير هيچ‌وقت در مورد اين دارو حرف منفي نمي‌زند. چرا؟ چون دارو، توليدي شركت داروسازي است كه خودش تاسيس كرده است!
معاون به وزير چه پاسخي داد؟
در بخش‌هايي از نامه استعفاي ملك‌زاده خطاب به وزير بهداشت، درمان و آموزش پزشكي آمده است:
«اظهارات اخير جنابعالي درباره تحقيقات علوم پزشكي ايران با ادعاهايي همچون: «۹۸ درصد تحقيقات علوم پزشكي صرف انتشار مقالات در فلان مجله مي‌شود» و طرح سوالاتي «مانند تحقيقات علوم پزشكي چقدر پا به عرصه پرمشكل نظام سلامت گذاشته است؟» چنان بي‌پايه و اساس است كه حتي بيگانگان ايران‌ستيز در فراسوي مرزهاي كشور كه در قالب پروژه‌هاي كلان و صرف ميلياردها بودجه، درصدد اثبات ناكارآمدي تحقيقات علوم پزشكي در ايران بوده‌اند، چنين نتيجه عجيب و كاملا مردودي نگرفته‌اند، چرا كه همان گروه‌هاي متخاصم هم، پس از تحقيقات پرشمار و تعطيل‌ناپذير خود، با وجود اشاره به برخي اشكالات موجود در سياست‌هاي تحقيقاتي ايران كه به اعتقاد ما ريشه در سياستگذاري‌هاي خارج از حيطه وزارت بهداشت و در مرجعي فراتر دارد، نهايتا به پيشرفت‌هاي كيفي تحقيقات علوم پزشكي ايران و افزايش چشمگير استناد به مقالات محققان ايراني در كنار رشد كمي اذعان كرده‌اند و اسناد آنها موجود و منتشر شده است.
اصولا كساني مي‌توانند حيطه تحقيقات پزشكي ايران را به نقد و چالش بكشند كه خود محقق ملي يا بين‌المللي بوده، اركان و نظام تحقيقات را به خوبي بشناسند و با وجود دشواري‌ها و چالش‌هاي سخت اين عرصه مهم و تاثيرگذار، همپاي تحقيقات پيشرفته دنيا حركت كرده، عمر خويش را صرف تحقيقات كرده يا دست‌كم يك تحقيق مهم و اثرگذار بين‌المللي انجام داده باشند. در خوشبينانه‌ترين تصور ممكن، مي‌توان گفت اظهارات و هجمه شما به تحقيقات علوم پزشكي و تلاش‌هاي شبانه‌روزي شمار زيادي از محققان بي‌ادعا و سختكوش اين عرصه كه در سخت‌ترين شرايط تحريم و فشارهاي بين‌المللي و با وجود سهم ناچيز بودجه تحقيقات پزشكي - كمتر از نيم درصد بودجه ناخالص ملي! – دستاوردهاي بسيار موثر و كاربردي را ارايه كرده‌اند، مي‌تواند ناشي از عدم شناخت شما از عرصه تحقيقات به‌طور كلي و پيشرفت‌هاي علوم پزشكي در ايران به‌طور خاص باشد.
عجيب است كه در كسوت وزير بهداشت هنوز مطلع نيستيد كه اگر تمام دنيا منابع عظيم مالي به تحقيقات پزشكي اختصاص داده‌اند و انتظار گره‌گشايي از مشكلات نظام سلامت خود داشته‌اند، تمام دولت‌ها در ايران با ديد تجملي بودن پژوهش، هرگز بيش از نيم درصد بودجه ناخالص ملي را به بخش تحقيقات اختصاص نداده‌اند. در اين بين، تحقيقات علوم پزشكي با وجود سهم ۳۰ درصدي در توليد علم و سهم ۲۸ درصدي در توليد مقالات پراستناد ايران، تنها سه صدم درصد بودجه تحقيقات كشور را از آن خود كرده است.