شاهدي بر عظمت كائنات

دكتر محسن شادمهري

بامداد سه‌شنبه 21 تيرماه بشر به نظاره عظمتي بي‌همتا از عالم هستي نشست: نخستين تصوير تلسكوپ فضاي جيمز وب منتشر شد! تصويري از ژرفاي فضا؛ جايي فراتر از حد تصور و ادراك آدمي. منظره‌اي پرشكوه از غوغاي كهكشان‌ها كه اكنون در برابر ديدگان حيرت‌زده نوع بشر جلوه‌نمايي مي‌كنند. تصاويري كه دست آورد دست‌كم دو دهه تلاش محققين و دانشمندان با طراحي و ساخت تلسكوپي 10 ميليارد دلاري است كه دانشمندان را قادر كرده تا هم‌اكنون عالم را از فاصله 1.5 ميليون كيلومتري زمين نظاره و كاوش كنند. در حقيقت بامداد سه‌شنبه 21 تيرماه به عنوان عصر نويني در تاريخ بشريت و البته علم ثبت خواهد شد؛ دوره‌اي جديد از اكتشافات اعجاب‌آور درباره كائنات. تا پيش از اين؛ براي نزديك به سه دهه، تصاوير تلسكوپ فضايي هابل دانشمندان را مسحور خود كرده بود. اين تلسكوپ فضايي كه عمدتاً تابش مرئي را دريافت مي‌كند رازهاي بسياري از عالم هويدا ساخت؛ و البته معماهاي بسياري را هم پيش كشيد. اما از حدود دو دهه پيش، ايده طراحي و ساخت تلسكوپي شكل گرفت كه همانند تلسكوپ هابل در خارج زمين مستقر شود، ولي بسيار بزرگ‌تر از هابل و البته حساس به طول موج‌هاي فروسرخ. چنين تلسكوپي ساخته شد آن هم با آينه‌اي بزرگ‌تر از هابل. مكان استقرار آن هم نقطه لاگرانژ «اِل دو » تعيين شد. جايي كه برآيند نيروي جاذبه ناشي از زمين و خورشيد يكديگر را خنثي مي‌كنند. تلسكوپ فضايي جيمز وب حدود 6 ماه پيش سرانجام پرتاب شد. آن هم طي يك عمليات فوق‌العاده پيچيده فناوري به‌طوري كه بيش از 200 مرحله كليدي را در طول پرتاب پشت سر گذاشت. درگام بعد؛ پس از رسيدن به نقطه ال دو فرآيند سرد شدن و كانوني كردن آينه‌هاي آن آغاز شدند كه البته اين فرآيند نيز چندين ماه به طول انجاميد. درنهايت خوشبختانه همه اين مراحل با موفقيت به انجام رسيد. حالا اين تلسكوپ آماده است تا رمزهاي عالم را بر ملا سازد. تلاشي كه باعث شده تا به اعتقاد بسياري از دانشمندان؛ شايد عمر اين تلسكوپ به دو دهه هم برسد. انتشار نخستين تصوير سرآغاز اين دوره جديد است. همان طور كه پيش بيني مي‌شد اولين تصوير ارسالي اين تلسكوپ غوغايي را در عرصه نجوم و دوستداران كهكشان و ستارگان و … به پا كرد. در نخستين تصويري كه محققين اين پروژه عظيم منتشر كردند يك خوشه عظيم كهكشاني ديده مي‌شود. يعني مجموعه‌اي پر شمار از كهكشان‌ها. اين در حالي است كه هر كهكشان هم از ميلياردها ستاره تشكيل شده است. اين خوشه عظيم كهكشاني آن‌چنان دور است كه هر يك از اين كهكشان‌ها با همه بزرگي‌شان فقط به صورت توده‌هايي درخشان ديده مي‌شوند. فاصله اين خوشه كهكشاني كه SMACS 0723 نام دارد حدود 4.6 ميليارد سال نوري است. اما اين همه ماجرا نيست! در تصوير كه دقيق‌تر شويم كمان‌هايي درخشان نيز مي‌بينيم. گرانش خوشه كهكشاني نور كهكشان‌ها يا خوشه‌هاي كهكشاني پس‌زمينه را خم مي‌كنند. در نتيجه همانند يك عدسي غول‌پيكر عمل مي‌كند. آنچه كه به صورت قوس‌ها يا كمان‌هايي ديده مي‌شوند در واقع تصوير كهكشان‌ها يا خوشه‌هاي ستاره‌اي هستند كه در فاصله‌هاي بسيار دورتر از خود خوشه كهكشاني قرار دارند! اين كهكشان ها؛ شايد به دوراني تعلق داشته باشند كه نخستين ساختارهاي عالم هستي به وجود آمدند. همان دوراني كه دانشمندان از آن به عنوان «طلوع كيهاني » ياد مي‌كنند. در واقع نخستين تصوير تلكسوپ فضايي وب جلوه‌اي بي‌مانند از كهكشان‌ها را در برابرمان قرار داد. جزيياتي كه پيشتر نديده بوديم؛ و البته اجرامي كه قبلاً ديده نشده بودند. همه اينها مي‌توانند اطلاعات با ارزشي درباره سرشت و ماهيت عالم آغازين در اختيارمان قرار دهند. بر طبق نظريه مهبانگ، عالم و هر آن چه در آن مي‌بينيم حدود 13.8 ميليارد سال پيش پا به عرصه وجود نهاد. فضا و زمان با هم به وجود آمدند! به زبان ساده؛ در ابتدا انرژي در عالم وجود داشت؛ و بعد به تدريج ماده شكل گرفت. اما اين ماده كه عمدتا از هيدروژن و مقادير كمي هليوم و شايد بريليوم و بور تشكيل شده بود چگونه در نهايت متراكم شدند و ساختارهاي عظيمي مثل كهكشان‌ها يا حتي خود ستاره‌ها به وجود آمدند؟ پاسخ اين سوال به درستي روشن نيست. بر طبق نظريه مهبانگ حدود 380 هزار سال بعد از مهبانگ دوره‌اي آغاز شد موسوم به «عصر تاريكي ». در اين دوره هيچ تابش گسيل نشد. اما تراكم گازها در همين دوره به وقوع پيوست. در واقع ستاره‌ها يا كهكشان‌هايي كه به وجود آمدند با پرتوافشاني خود پايان عصر تاريكي را رقم زدند. اما چگونه؟ عصر تاريكي را فعلا نمي‌توانيم با رصد مطالعه كنيم، ولي آيا مي‌توانيم شاهد طلوع كيهاني باشيم؟! اين پرسش كليدي يكي از هدف‌هاي ساخت و فعاليت «جيمز وب» است. در حقيقت اخترشناسان به دنبال رصد نخستين ساختارهايي هستند كه در عالم هستي شكل گرفتند؛ نخستين ستاره‌ها، يا نخستين كهكشان‌ها! رخدادي كه تاكنون امكان آن فراهم نشده بود. اما آيا تلسكوپ وب مي‌تواند نحوه پيدايش نخستين ساختارها را به نمايش بگذارد؟‌گر چه در همين تصوير ميدان ژرف وب نيز كهكشان‌هاي دوردست ديده مي‌شوند. سوال ديگر اينكه؛ آيا اينها جزو نخستين ساختارها هستند؟ مطالعات بعدي قطعا در راستاي پاسخگويي به چنين پرسش‌هايي خواهند بود. اما اهداف تلسكوپ فضايي وب فقط كاوش دورترين‌هاي عالم نيست. قرار است چند تصوير حيرت‌آور ديگري كه توسط همين تلسكوپ ارسال شده هم منتشر شود . تصويري از جو يك سياره فراخورشيدي، يك سحابي سياره‌نما و نمايي فوق‌العاده از برخورد و ادغام پنج كهكشان، و البته يك سحابي غول‌پيكر. در اين صورت تلاش خواهيم كرد تا در مقاله‌اي ديگر؛ تحليلي داشته باشيم از اين تصاوير جديد و مسلما شگفت‌انگيز و محسور‌كننده. ولي هر چه باشند قطعا فراتر از باور و تصور خواهند بود!