محمد معصوميان
623 مورد آتش‌سوزي آن‌هم تنها در 4 ماهه نخست امسال و ويراني دست‌كم 4 هزار هكتار از طبيعت كشور؛ اين جمله اگرچه همه ماجرا نيست اما تا اندازه‌اي سال سوزناك طبيعت ايران را به تصوير مي‌كشد. مقايسه اين آمار با شرايط مشابه پارسال اما تصوير دقيق‌تري مي‌سازد؛ آمار آتش‌سوزي در سال پيش در همين 4 ماهه نخست 274 فقره در وسعت 896 هكتار بوده است. به تازگي هم آتش به جنگل‌هاي مريوان زد و 10 روز ادامه پيدا كرد، آتشي كه دست‌كم 9 نفر را مصدوم كرد. به نظر آتش‌سوزي و تخريب محيط زيست هر ساله با نام داوطلباني گره مي‌خورد كه عاشقانه به قلب آتش مي‌زنند. امسال هم آن‌طور كه حميدرضا قنبري مديركل دفتر حفاظت و حمايت سازمان منابع طبيعي ايران بر اساس داده‌ها پيش‌بيني مي‌كند قرار است حريق در جنگل‌ها و مراتع بسيار شديدتر از سال گذشته اتفاق بيفتد و آن‌طور كه آمارهاي منابع طبيعي ايران نشان مي‌دهد در اين 4 ماهه در فقرات آتش‌سوزي 127 درصد و در وسعت 353 درصد افزايش حريق را به نسبت سال گذشته شاهد هستيم. حالا سوال اينجاست در حالي كه آمارها از همين امروز نشان از افزايش آتش‌سوزي‌ها دارد سازمان‌هايي مانند محيط زيست و منابع طبيعي ايران چه تمهيداتي براي جلوگيري از تخريب محيط زيست دارند، آيا بازهم قرار است تا پايان فصل گرم اسامي بيشتري به ليست مصدومان شهداي محيط زيست ايران اضافه شود؟
وقتي وسايل مي‌دهند به معناي اين نيست كه كل وظايف با مردم است
اميد سجاديان دبير تشكل نهضت سبز زاگرس در گفت‌وگو با «اعتماد» از تجهيزات اطفاي حريقي مي‌گويد كه به دست دهياران رسيده است اما هنوز برنامه‌ريزي دقيقي براي استفاده از آن وجود ندارد. او معتقد است تجهيزات بايد به صورت تيمي در اختيار روستا قرار بگيرد؛ افراد آموزش ببينند و كارت هميار طبيعت داشته باشند و بعد از فراخوان سازمان‌هاي دولتي براي مشاركت حضور پيدا كنند:» اما چيزي كه حالا مي‌بينيم اين است كه وسايل گاهي در اختيار اشخاصي قرار مي‌گيرد كه ممكن است در آتش‌سوزي شركت نكنند و همين خودش افراد داوطلب را دچار تعارض مي‌كند و آنها مي‌گويند پس ما هم براي اطفاي حريق نمي‌رويم. يا شاهد هستيم تجهيزات به آنهايي كه هميار طبيعت هستند داده نمي‌شود يا به صورت تيمي هم داده نمي‌شود.» او معتقد است بايد اين دمنده و تجهيزات به دهيار داده شود اما مشخص باشد كه او تيمي بر اساس توانايي و شرايط سني مشخص دارد: «مساله ديگر اين است كه مردم براي كمك به سازمان‌هاي دولتي مي‌روند نه اينكه كل آتش را آنها خاموش كنند. نبايد تصور شود كه وقتي وسايل مي‌دهند به معناي اين است كه كل وظايف با مردم است. خيلي از زمان‌ها پيش مي‌آيد مردم بدون اينكه تيم‌سازي داشته باشند به حريق مي‌روند در حالي كه بايد جلوي اين رفتن مردم آموزش‌نديده‌اي كه كارت هميار ندارند را هم بگيرند.» مساله ديگري كه سجاديان به آن اشاره مي‌كند آيين‌نامه «فداكار خدمت» است كه به موجب اين آيين‌نامه، كاركنان و داوطلباني كه در فاصله زماني اعلام تا خاتمه شرايط اضطراري مندرج در قانون مديريت بحران كشور، داوطلبانه يا به درخواست سازمان مديريت بحران كشور، طبق برنامه عمليات پاسخ دستگاه‌هاي ذي‌ربط كه به تاييد اين سازمان رسيده است، همكاري كرده و به سبب انجام وظايف محوله، آسيب ديده يا فوت مي‌كنند، مشمول اين آيين‌نامه هستند و به عنوان فداكار خدمت محسوب مي‌شوند و از خدمات و تسهيلات حمايتي مندرج در آيين‌نامه بهره‌مند خواهند شد. او در رابطه با بحث فداكار خدمت مي‌گويد: «هر داوطلبي كه مي‌خواهد در مناطق به محيط زيست و منابع طبيعي كمك كند بايد كارت هميار طبيعت داشته باشد و براي اين كار بايد آموزش ببيند، كارت را بگيرد و با فراخوان دولتي برود. در آتش‌سوزي‌ها مشكلي كه ما داريم اين است كه خيلي از داوطلباني كه در آتش‌سوزي شركت مي‌كنند و آسيب مي‌بينند بيمه به آنها تعلق نمي‌گيرد. خيلي از داوطلبان قبلي هم شامل بيمه نشدند.» سجاديان معتقد است سازمان‌هاي دولتي بايد به اين سمت و سو بروند كه نيروي آموزش‌ديده و متخصص تربيت كنند تا تنها مردمي كه به خاطر دغدغه و عشق به محيط زيست بدون آموزش به سمت حريق مي‌روند هم حضور آگاهانه داشته باشند هم تلفات كمتري ببينند: «آتش‌سوزي مرحله هزينه‌بر است بقيه بحث‌ها مانند پيشگيري و پيگيري دليل آتش‌سوزي و آموزش هم از كارهايي است كه سازمان‌هاي دولتي بايد پيگير آن باشند.»
گرماي شديد و خشكسالي آتش‌سوزي‌ها را افزايش داده است
رضا حسن هراتي رييس گروه برنامه‌ريزي، حفاظت و پشتيباني دفتر زيستگاه‌هاي سازمان حفاظت محيط‌زيست هم در گفت‌وگو با «اعتماد» از حضور و كمك هميشگي سازمان محيط زيست مي‌گويد كه بدون توجه به مكان آتش‌سوزي كه در مناطق چهارگانه محيط زيست است يا در اراضي ملي هميشه با نيروهاي مختلف همكاري داشته است: «حريق مريوان در مناطق چهارگانه نبوده اما در جاهايي كه نزديك پاسگاه ما بوده يا نيروهاي ما در آن مناطق بودند براي كمك به اطفا رفته‌ايم و تجهيزات را هم برده‌ايم.»
او از كاهشي بودن روند آتش‌سوزي‌هاي در سال گذشته مي‌گويد: «سال 1400 و 1401 آتش‌سوزي به‌شدت كاهشي بوده است. اين آمار مربوط به مناطق محيط زيست است. ما سال 1400، ۹هزار هكتار آتش‌سوزي داشتيم و در سال 1401 اين رقم به 1200 هكتار كاهش پيدا كرد. امسال هم به نسبت 3 ماهه درصد به نسبت بالا رفته است اما هنوز به‌شدت سال 1400 نبوده است.» او اين افزايش‌ها را به دو دليل عمده يكي گرماي شديد و ديگري خشكسالي مي‌داند. هراتي از كاهش منابع آبي مي‌گويد و عرصه‌هاي آبي كه به‌شدت كم شده و خشكسالي هم كه مزيد بر علت است. آن‌طور كه او مي‌گويد انبار باروت طبيعت تنها در انتظار يك شعله كبريت طبيعي يا غيرطبيعي است تا منفجر شود.
هراتي معتقد است امسال به نسبت سال‌هاي قبل بيشترين اقدامات را در راستاي پيگيري، آموزش و اطفاي حريق انجام داده‌اند: «مهم‌ترين اقدام اين بوده كه بر اساس قانون مديريت بحران كه به ما ابلاغ شده بود براي اولين‌بار براي مشاركت مردمي اعتبار اختصاص داديم. ما تجهيزاتي را خريديم و به ادارات كل خودمان داديم، اين تجهيزات در دهياري‌ها تقسيم شده است تا مردم در زمان حريق با تجهيزات به كمك بيايند. براي اولين‌بار در طول سال حفاظتي كه داشتيم ما بسكت‌هاي اطفاي حريق خريديم تا بالگردها از بسكت‌هاي ما استفاده كنند اما هنوز تحويل نگرفتيم. با حسا قرارداد بستيم و اين بسكت‌ها در حال ساخت است تا به ما تحويل بدهند. ما اميدواريم اين بسكت‌ها كه برسد ما از لحاظ هوايي هم تجهيز بشويم.» او معتقد است اعتبارات به نسبت سال‌هاي گذشته تقريبا دوبرابر شده است و در سال آينده رشد بهتري را هم پيش‌بيني مي‌كند.
او در پاسخ به بي‌برنامه بودن پخش تجهيزات اطفاي حريق مي‌گويد: «تشخيص اينكه اين تجهيزات به كجا اختصاص پيدا كند با مدير استان است و اوست كه تشخيص مي‌دهد كجا بحراني‌تر است و تجهيزات را تحويل مي‌دهد.» او از گزارش‌هايي كه در مورد پخش و جمع‌آوري اين تجهيزات به دست سازمان مي‌رسد، مي‌گويد و از رصد مداوم نوع استفاده از آنها در آتش‌سوزي‌هايي كه اتفاق مي‌افتد. آن‌طور كه هراتي مي‌گويد از ديگر كارهايي كه براي اولين‌بار در حال طراحي و سازمان‌دهي آن هستند كارگاه‌هاي آموزشي است كه قرار است براي اولين‌بار در سه استان معين؛ گيلان، آذربايجان و كهگيلويه وبويراحمد برگزار شود: «كارگاه آموزشي نحوه مواجه با حريق، شناسايي و چگونگي اطفا است كه براي جوامع محلي توضيح بدهيم چطور براي كمك در حريق شركت كنند و همچنين همكاران محيط‌بان ما هم بايد اين دوره را بگذرانند.»
عشاقي كه پا پس نمي‌كشند
حسام فرورديني، فعال محيط زيستي بيش از 10 سال است كه در عمليات‌هاي مختلف اطفاي حريق حوزه زاگرس شركت داشته است. حسام عشق به خاك و محيط زيست را يك عشق كيهاني مي‌داند و معتقد است فرقي نمي‌كند اين طبيعت جنگل‌هاي آنتاليا باشد يا جنگل‌هاي آمازون. حسام خاطراتي از ماندن دو ماهه در كوه‌هاي مريوان براي اطفاي آتش دارد كه منجر به واريس پا براي او شده، اما اين بيماري هم باعث نشده او پا پس بكشد و تا همين چند روز پيش براي اطفاي حريق دل به جنگل‌هاي مريوان زد تا همراه ديگر همشهري‌هايش جلوي پيشگيري آتش را بگيرد. او از دوستاني مي‌گويد كه به علت انفجار مين در آتش‌سوزي اخير مجروح شدند. حسام فرورديني در گفت‌وگو با «اعتماد» از تلاش‌هاي منابع طبيعي در آتش‌سوزي اخير تشكر مي‌كند و از وسعت زياد آتش‌سوزي در مريوان مي‌گويد: «اين وسعت آتش‌سوزي كنترل آن توسط نيروي انساني را سخت كرده بود و يكي از مشكلاتي كه وجود داشت، دير رسيدن بالگردها براي مهار آتش بود.» او از دست خالي مردم و امكانات كم براي مهار آتش مي‌گويد. فرورديني دلايلي كه باعث وقوع اين آتش‌سوزي‌ها مي‌شود را اين‌گونه بيان مي‌كند: «يكي از اين دلايل استفاده از درختان بلوط براي تهيه و فروش زغال است. مردمان محلي درختان را مي‌برند و در همان كوه چاه زغال مي‌كنند و درختان را آتش مي‌زنند. دليل ديگر وسعت دادن به زمين‌هاي كشاورزي است كه زمين و درخت را آتش مي‌زنند تا در آينده زمين آن را تصرف كنند. الان در مريوان از هر نقطه‌اي به كوه كه نگاه كنيد، مي‌بينيد وسط كوه را درآوردند و تبديل به زمين كرده‌اند؛ درخت انگور كاشته‌اند و چون نياز به آب ندارد اينها را تبديل به باغ كردند و حصار كشيدند.» او معتقد است اداره منابع طبيعي به تنهايي توان مبارزه با اين وضعيت در مريوان را ندارد و نياز است ارگان‌هاي ديگر هم در اين زمينه دخالت كنند. فرورديني آتش‌سوزي‌هايي كه توسط نيروهاي نظامي براي ايجاد امنيت اطراف پادگان‌هايي كه در عرصه‌هاي طبيعي واقع شده‌اند را دليل ديگر آتش‌سوزي‌هاي زاگرس مي‌داند.
رشد اعتبارات منابع طبيعي از 20 ميليارد سال گذشته به 70 ميليارد
حميدرضا قنبري، مديركل دفتر حفاظت و حمايت سازمان منابع طبيعي كشور اما اين فرضيه آتش زدن جنگل‌ها توسط نيروهاي انتظامي را رد مي‌كند و از دلايل وقوع آتش‌سوزي‌ها مي‌گويد: «آتش‌سوزي سه ضلع دارد يك ضلع اكسيژن، يك ضلع حرارت و ديگري مواد محترقه است. منشأ اكثر آتش‌سوزي‌هاي ما يا طبيعي است يا انساني. در منشأ انساني بخش عمده غيرعمدي است مثلا گردشگر در جنگل مي‌رود و آتش را خاموش نمي‌كند. كشاورزاني كه زمين‌هاي آنها در حاشيه جنگل‌هاست از ديگر موارد هستند. آتش زدن كاه باعث مي‌شود آتش به جنگل‌هاي مجاور سرايت كند. يك بخشي هم به علت تصرفات عرصه است.» او از ديگر دلايل كه بسيار كم اتفاق مي‌افتد را اقدامات قاچاقچياني مي‌داند كه بعد از تحت تعقيب قرار گرفتن جنگل را به آتش مي‌كشند. او از همكاري نهادهاي نظامي مانند ارتش و سپاه و بسيج و وزارت دفاع در اطفاي حريق مي‌گويد كه در آتش‌سوزي اخير مريوان هم به كمك آمدند: «در آتش‌سوزي مريوان هم وزارت دفاع و هلي‌بردي كه كردند تاثير خوبي روي مهار آتش داشت و اين دوستان دو روز تمام با بالگرد بالاي 100 بسكت آب روي منطقه پاشش كردند.» آن‌طور كه قنبري مي‌گويد امسال به دليل بارش‌هاي خوبي كه در ابتداي سال داشتيم ميزان پوشش كف جنگل به نسبت سال گذشته بيشتر شده كه يك هشدار براي سازمان‌هاي درگير در آتش‌سوزي است. او در پاسخ به اين سوال كه آيا اين سازمان توانسته به ميزان درگيري بيشتري كه امسال با حريق خواهند داشت، اعتبار بيشتري هم از دولت بگيرند، مي‌گويد: «پارسال اعتبار ملي اطفاي حريق 20 ميليارد بود، اما امسال خدا را شكر 70 ميليارد تومان شده و رشد خوبي داشته است. ما با اين اعتبارات تجهيزات اطفاي حريق انفرادي و گروهي خريداري كرديم و اين تجهيزات را در اختيار استان‌ها گذاشتيم.» او در رابطه با اين پرسش هميشگي كه چرا نيروهاي مردمي با دست خالي يا با برگ‌هاي بلوط براي مهار آتش اقدام مي‌كنند، مي‌گويد: «بايد بگويم شرايط بعضي مناطق طوري است كه بايد به همراه خود ابزار سبك و راحتي ببرند. اما كار ديگري كه ما كرديم احداث آتش‌بر است. آتش‌بر ايجاد خط حائل بين جاهايي كه آتش گرفته با جاهايي كه آتش نگرفته است تا اين آتش سرايت كند. دفتر ما از طريق استان‌ها سالانه حدود 4 هزار كيلومتر آتش‌بر احداث مي‌كند.»
قنبري معتقد است در بحث اطفاي حريق آگاهي مردم بسيار بالا رفته است: «يك كار خوبي كه در اكثر استان‌ها اتفاق افتاده كميته كارگروه اطفاي حريق است كه با عضويت مديريت بحران استانداري و بسيج و سپاه و نيروي انتظامي و ارتش مجموع عواملي كه تاثيرگذار هستند، تشكيل شده كه روند بسيار خوبي است.» او در پاسخ به اينكه سازمان منابع طبيعي چه تمهيداتي براي داوطلبان در نظر گرفته است، مي‌گويد: «ما آمديم از چند سال پيش تمام بچه‌هايي كه در قالب هميار طبيعت در روستاها در اطفا شركت مي‌كردند را بيمه بي‌نام كرديم. همه كساني كه در بحث اطفاي حريق شركت مي‌كنند تحت پوشش كامل هستند. حتي براي اينكه به مشكل نخورند به نوعي بحث ماموريت هم براي آنها ساماندهي شد.» او از 5 هزار ساعت كلاس آموزشي در استان‌هاي شمالي براي دهياران خبر مي‌دهد.
هر چند بخش بزرگي از اين آتش‌سوزي‌ها به علت تغيير اقليم جهاني اتفاق مي‌افتد و مخصوص ايران نيست، اما نمي‌توان به علت جهاني بودن آتش‌سوزي در جنگل‌ها از زير بار مسووليت بزرگي كه برعهده تك‌تك افراد اين مرز و بوم است، شاني خالي كرد.