جايگاه «طريق بسمل‌شدن»
در ميان آثار دولت‌آبادي
رسول آباديان
خبر كسب‌مجوز رمان«طريق بسمل‌شدن» نوشته محمود دولت‌آبادي، براي اهالي ادبيات از دو زاويه، خبري فوق‌العاده خوشحال‌كننده‌است. خوشحالي نخست از اين بابت است كه ظاهرا در سياست‌هاي حوزه كتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، تغييراتي مثبت و اميدوار‌كننده اتفاق افتاده و خوشحالي دوم هم انتظارشيرين بيرون آمدن كتابي‌است كه نويسنده و خواننده، بيش از 10 سال براي ديدنش روزشماري كرده‌اند.
آنگونه كه از لابه‌لاي گفت‌و شنودها با دولت‌آبادي درباره اين اثر برداشت مي‌شود، خوانندگان بايد منتظركاري منحصر به فرد درنگاه يك نويسنده كاركشته به ادبيات جنگ باشند؛ ادبياتي كه نويسنده همواره دغدغه‌اش را داشته و هميشه از نبود كارهايي مستقل در اين حوزه گفته است.
علاقه‌مندان دولت‌آبادي بدون شك در ميان آثار او به كارهايي برخورد كرده‌اند كه به لحاظ استفاده از تكنيك‌هاي مدرن، با ديگر كارهاي اين نويسنده تفاوت دارند. اشاره به اين موضوع بدان معناست كه دولت‌آبادي بر خلاف بسياري از تصورات رايج درباره كارهايش، همواره با رشد روند نويسندگي همراه بوده و هميشه هم خوانندگاني از نسل جوان، به كاروان علاقه‌مندان او اضافه شده‌اند. دولت‌آبادي با رماني به ياد ماندني مانند«جاي خالي سلوچ» نشان داد كه نويسنده‌اي آشنا به وضعيت ادبيات روز است. رماني كه تاآن زمان مشابهي در تاريخ ادبيات داستاني كشور نداشت و توانست نوع نگاهي ديگر را در اين عرصه نويد دهد.
هنر دولت‌آبادي در اين رمان، پرورش يك شخصيت غايب به عنوان قهرمان اصلي‌است؛ شخصيتي گيرا و قدرتمند كه از همان آغاز اثر، به سفري دورودراز مي‌رود و ديگر بازنمي‌گردد اما چنان در دل خواننده جاباز مي‌كند كه مفهومي مدرن از انتظار بر جا مي‌گذارد. دولت‌آبادي در اين اثر نشان مي‌دهد كه قدرتي مثال‌زدني در خلق لحظه‌هاي ناب داستاني دارد. لحظه‌هايي كه فقط نويسنده‌اي در اين حد و اندازه مي‌تواند از پس خلق‌شان برآيد.
اين نويسنده در اثر ديگر خود بانام«روزگار سپري شده مردم سالخورده» يك‌بار ديگر درايت خود در حضور به موقع و موثر در روند رشد ادبيات داستاني را به اثبات رساند و باعث شد كه نگاه بسياري از منتقدان ادبيات را نسبت به خود تغيير دهد. بسياري ازمنتقدان بر اين باور بودند كه تنها كار تكنيكي دولت‌آبادي همان«جاي خالي سلوچ» است و او نتوانسته غير از اين كار، از كمند«خطي‌نويسي» بگريزد. دولت‌آبادي در اين كار تسلط غيرقابل انكار خود از نوشتن براي نسلي جست‌وجوگر را به اثبات رساند. كاري كه از سوي نويسندگان با گرايش‌هاي نو در نويسندگي هم مورد استقبال قرار گرفت و مانند ديگر كارهاي اين نويسنده ماندگار شد.
اگر بنا باشد كارنامه نويسندگي دولت‌آبادي را به دو دوره مجزا تقسيم كنيم، قبل از هرمورد ديگر بايد به اين موضوع اشاره داشته‌باشيم كه حال و هواي آثار او در هر دو دوره، تابع نوعي پذيرش از سوي مخاطب بوده. به اين معنا كه نويسنده همواره در تلاش بوده كه در حد بضاعت مخاطب دست به خلق يك اثر بزند و مسووليت اجتماعي يك نويسنده را مد نظر قرار دهد.
دوره نخست كارنامه نويسندگي دولت‌آبادي كه شامل كارهايي چون« ته‌شب، سفر، اوسنه باباسبحان، لايه‌هاي بياباني، گاواره‌بان، هجرت‌سليمان، باشبيرو، عقيل عقيل، از خم چنبر و كليدر» مي‌شود، مربوط به دوراني از حيات ادبي است كه موج آثار رئاليست، حرف اول را مي‌زند و خوانندگان ادبيات هنوزآنگونه كه بايد و شايد به فهمي درست از خواندن كتاب‌هايي بيرون از اين دايره دست نيافته‌اند. دولت‌آبادي با درك وضعيت اجتماعي- سياسي كشور، در اين دوره عمده تلاش خود را معطوف به ادبيات روستا به عنوان يكي از وجوه بارز ادبيات رئاليستي مي‌كند. تلاشي كه در پايان با اثري سترگ مانند«كليدر» پايان مي‌يابد.
دوره دوم حيات ادبي اين نويسنده، حال و هواي ديگري دارد زيرا دولت‌آبادي به خوبي دريافته است كه اكنون زمان ديگرگون‌نگري در عالم نوشتن است. حسي موثر كه رگه‌هايش را مي‌توان در كتاب‌هايي چون«آهوي بخت من گزل، كارنامه سپنج، درشب‌يوسف، گلدسته‌ها و سايه‌ها، زوال كلنل» و دو اثري كه در بالا از آنها نام برده شد اشاره كرد. رمان «طريق بسمل‌شدن» در ميان دو اثر ديگر نويسنده يعني «درشب يوسف» و «گلدسته‌ها و سايه‌ها» نوشته شده. يعني درست زماني كه درك و دريافت نويسنده از وضعيت نويسندگي به كلي تغيير كرده و متمايل به وجوه مدرن‌نويسي‌است. «طريق بسمل‌شدن» كه به زودي شاهد انتشارش خواهيم بود، اثري است كه در اوج فعاليت‌هاي نوشتن دولت‌آبادي در دوره دوم نوشته شده است. يعني جرقه‌هاي نخستين آن درهمان دوره جنگ تحميلي زده‌شده اما دردهه هشتاد متولد شده است. نويسنده در گفت‌وگوهاي پراكنده، هميشه از اين كار به عنوان كاري كارستان در ميان آثارش نام برده و كساني كه اين اثر را پيش از انتشار خوانده‌اند هم چنين ادعايي را مورد تاييد قرار داده‌اند.
درميان آثار مستقل پيرامون جنگ، تاكنون اثري در حد و اندازه «زمين‌سوخته» نوشته احمد محمود عرضه نشده است اما به نظر مي‌رسد كه«طريق بسمل‌شدن» دولت‌آبادي كه به زودي از سوي نشر چشمه عرضه مي‌شود حامل پيشنهادي تازه پيرامون نوشتن در اين رابطه باشد.