• ۱۴۰۳ دوشنبه ۵ آذر
روزنامه در یک نگاه
امکانات
روزنامه در یک نگاه دریافت همه صفحات
تبلیغات
بانک ملی صفحه ویژه

30 شماره آخر

  • شماره 4390 -
  • ۱۳۹۸ يکشنبه ۲۶ خرداد

هابرماس فيلسوف گفت‌وگو

محسن آزموده

18 ژوئن (28 خرداد) يعني دو روز ديگر يورگن هابرماس، متفكر بزرگ آلماني، نود ساله مي‎شود. بدون اغراق مي‎توان گفت كه هابرماس، مشهورترين فيلسوف زنده آلماني نزد ما ايرانيان است. اهل انديشه و كتاب‎خوان‎هاي ايراني سال‌هاست كه با اين جامعه‎شناس برجسته آشنا هستند. هابرماس حتي يك بار در ارديبهشت سال 1381 به ايران سفر و از نزديك با علاقه‎مندان فارسي‎زبانش ملاقات كرد، مواجهه‎اي كه البته چندان خوشايند نبود، چرا كه بعضي از مخاطبان با متفكر كهنسال مثل يك «سلبريتي» برخورد كرده بودند و مثلا از او امضا خواسته بودند! برخوردي كه موجب رنجش خاطر پيرمرد شد.

اما قطعا نبايد سطح آشنايي ايرانيان با اين فيلسوف آلماني را به رفتارهايي چنين سطحي تقليل داد. در واقع آشنايي جدي اهل فرهنگ در ايران با هابرماس به اواخر دهه 1370 باز مي‎گردد. در آن سال‎‌ها طيفي از علاقه‎مندان جوان انديشه‌هاي چپ در ايران متوجه جريان‎هاي چپ‎گراي اروپايي شدند و در راس اين جريان‌ها، مكتب فرانكفورت قرار مي‎گرفت. البته سال‎ها پيش از آن بابك احمدي، در معرفي اين مدرسه فكري، كتاب «خاطرات ظلمت» را منتشر كرده بود و در آن طي سه تك‎نگاري مستقل، سه انديشمند برجسته اين مكتب يعني والتر بنيامين، ماكس هوركهايمر و تئودور آدورنو را معرفي كرده بود. اما از اوايل دهه 1380 موجي در معرفي انديشه‎هاي مكتب فرانكفورت در فضاي روشنفكري ما پديد آمد. آشنايي جدي با يورگن هابرماس به عنوان مهم‎ترين و برجسته‌ترين ميراث‎دار مكتب فرانفكورت محصول اين دوره است. البته بسياري از چپ‎گرايان ايراني به نه فقط تعلق فكري هابرماس به مكتب فرانكفورت كه حتي به چپ‎گرا خواندن او به ديده ترديد مي‎نگريستند. از ديد بسياري از ايشان، هابرماس اگر نه يك تجديدنظرطلب و يك چپ شرمنده كه يك متفكر ميانه‎رو تلقي مي‎شد.

يك محور جدي‎تر آشنايي ايرانيان با هابرماس، اما دقيقا از همين نقطه‎اي آغاز شد كه چپ‎گرايان به او انتقاد مي‎كردند، يعني از دلبستگي جدي او به دموكراسي و بحث‎هاي عميقي كه در راستاي گسترش حوزه عمومي مطرح مي‎كرد. در اين ميان بايد از كتاب ارزشمند «يورگن هابرماس نقد در حوزه عمومي» نوشته رابرت هولاب ياد كرد كه در سال 1375 با ترجمه دقيق و مقدمه روشنگر دكتر حسين بشيريه، استاد نام‎آور علوم سياسي دانشگاه تهران منتشر شد. در اين كتاب، با هابرماس، نه به عنوان تداوم مكتب فرانكفورت كه در مقام انديشمندي مستقل و جدي مواجه هستيم كه به‌طور جدي و عميق در حوزه عمومي (اصطلاحي كليدي كه واضع آن خود هابرماس است)، حضور دارد و با مهم‎ترين و موثرترين جريان‎هاي فكري و فلسفي زمانه به گفت‌وگو مي‎نشيند. متفكري كه مدافع تمام عيار پروژه روشنگري است و برخلاف شمار كثير متفكران و جريان‎هاي فكري تجددستيز، كماكان از آرمان‎هاي تجدد، يعني آزادي و‌ برابري‎خواهي دفاع مي‎كند. اتفاقا اين وجه انديشه و كار هابرماس، انبان گرانبهايي از انديشه‎هاي ناب و بديع در اختيار آن دسته از اهل انديشه تحول‎خواه ايراني قرار مي‎داد كه مسير تغيير را صرفا از رهگذر خشونت و نفي و طرد همه‎جانبه جست‌وجو نمي‎كردند و بر راهكار گفت‌وگو و مفاهمه اصرار داشتند.

به باور نگارنده نيز، دست‌كم در شرايط كنوني و با توجه به شرايط امروز، مهم‎ترين رهاورد انديشه يورگن هابرماس، براي ما همين تاكيد همه‎جانبه‎‌اش بر كنش ارتباطي و گفت‌وگو در حوزه عمومي است. از اين حيث نمي‎توان و نبايد هابرماس را متفكري محافظه‌كار يا عافيت‎طلب تلقي كرد. اتفاقا حضور همه‌جانبه هابرماس در متن تحولات اجتماعي و سياسي و واكنش‎هاي بجا و تامل‌برانگيز اين متفكر نودساله، نسبت به اتفاقات روز نشانگر آن است كه او به هيچ عنوان عزلت‎گزين نيست و هيچ‌گاه از برج عاجي دور از دسترس، به جامعه و تحولات آن نمي‎نگرد. همچنين روشنگري‎هاي استدلالي هابرماس در مناظره با پست‎مدرن‎ها و در نشان دادن پس و پشت ادعاهاي به ظاهر راديكال آنها، به خوبي نشان داد كه از قضا محافظه‎كاران واپس‎گرا، ‌كساني هستند كه با نسبي‎گرايي عام، دفاع از هر گونه آرمان و اصلي را وا مي‎نهند و به بي‎عملي و انفعال تام فرا مي‎خوانند. بر عكس هابرماس با گفت‌وگوي انتقادي با جريان‎هاي اصلي انديشه در زمانه خود، نشان داد كه نه اهل مجامله و تعارف است و نه از اصول تفكر روشنگري كه نزد متفكراني چون روسو و كانت و هگل تبلور يافته، عقب‎نشيني مي‎كند. انديشه‎هايي كه به‌زعم هابرماس، بيش و پيش از آنكه به منطقه‎اي خاص و زماني مشخص در جغرافيا و تاريخ بشري يعني غرب كره خاكي محدود باشند، از دستاوردهاي كل بشريت تلقي مي‎شوند و نمي‎توان و نبايد به بهانه‎هاي واهي زمينه‌گرايانه، ديگر جوامع را از آنها بازداشت.

ارسال دیدگاه شما

ورود به حساب کاربری
ایجاد حساب کاربری
عنوان صفحه‌ها
کارتون
کارتون