دانشگاه تهران، روح آبادي ايران

تاسيس دانشگاه تهران ادامه تلاش و روندي است كه نخبگان ايراني براي رسيدن به تجدد آغاز كردند. كاروان تجددي كه توسط عباس‎ميرزا وليعهد به راه افتاد، مسيري طولاني و پرفراز و نشيب پيمود. در اين مسير موسسات آموزشي گوناگوني مانند دارالفنون، مدرسه علوم سياسي، دارالمعلمين و دارالمعلمات ايجاد شدند، اما براي پروسه و پروژه تجدد كافي نبودند. محصلين اعزامي به فرنگ و دانش‎آموختگان مدارس عالي بيشتر فرزندان رجال دولتي و اعيان و شاهزادگان را شامل مي‎شدند. مهم‎ترين گام براي شكستن اين انحصار با لايحه اعزام محصل به اروپا در بهمن 1306 برداشته شد. اين لايحه، با شرط «تابعيت ايران و ايراني‎بودن» و داشتن «تصديقنامه مدارس عاليه يا متوسطه يا فني» شركت در «مسابقه» وزارت معارف را مجاز شمرده بود. محصلين اعزامي متعهد بودند دو برابر مدتي كه در «خارج به خرج دولت تحصيل كرده‎اند»، در رشته تحصيلي‎شان «به دولت خدمت كنند.» مطابق اين قانون، از بين محصليني كه با آگهي عمومي وزارت معارف در امتحان شركت كردند، كارواني از معرفت فراهم آمد كه اولين اقدام دولت در تأسيس دانشگاه بود. اين محصلين اكثرا از طبقه متوسط بودند كه در ميان‌شان نام‎هاي معروف سال‎هاي بعد همچون عبدالحميد زنگنه، كريم سنجابي، سيدعلي شايگان، لطفعلي صورتگر، مسعود فرزاد، مهدي بازرگان، احمد حامي، خليل ملكي و احمد مهران به چشم مي‎خورد. جالب اينكه در قانون مذكور مدت پنج سال براي اعزام محصلين پيش‎بيني شده بود؛ پنج سالي كه سرآغاز تاسيس دانشگاه در ايران بود. روايت‎هاي گوناگون بر اين انديشه در نزد عبدالحسين تيمورتاش، وزير دربار، دلالت دارد. هم او بود كه به همراه سيدحسن تقي‎زاده، يحيي قره‎گوزلو و مهديقلي هدايت در تدوين و تنظيم لايحه اعزام محصلين نقش اساسي داشت. با چنين انديشه‎اي، تيمورتاش به عيسي صديق اعلم در امريكا ماموريت داد با مطالعه دانشگاه‌هاي آن كشور، «طرح تاسيس دانشگاه تهران» را تهيه كند. در همين دوره بود كه علي‎اصغر حكمت براي بررسي دانشگاه و تحصيلات عالي به فرانسه اعزام شد. گويا بركناري تيمورتاش مانع تقديم لايحه تاسيس دانشگاه تهران در سال 1311 شد. يك سال بعد كه علي‎اصغر حكمت در مقام وزير معارف قرار گرفت، اين لايحه به مجلس تقديم شد. در بناي دانشگاه تهران تنها به علوم مدرن توجه نشده بود، بلكه با ايجاد دانشكده «علوم معقول و منقول» بر آموزش علوم ديني و سنتي در قالب آموزش مدرن تاكيد شده بود. از همين رو ميراث‎داراني از حوزه‎هاي علوم ديني مانند سيدكاظم عصار، فاضل توني، بديع‎الزمان فروزانفر و ... براي تدريس در اين دانشكده دعوت شدند. اين دانشكده را مي‎توان نماد و اتصالي ميان حوزه‎هاي سنتي و دانشگاه دانست؛ موضوعي كه با حضور كساني چون مرتضي مطهري و محمد مفتح تداوم يافت. بدين ترتيب رضاشاه در پانزدهم بهمن 1313 با قراردادن لوحي زرين در زمين دانشگاه بر تاسيس رسمي آن صحّه گذاشت. مهديقلي هدايت در تشبيه و توصيف اين اقدام گفت: «اين خشت در شمال شهر آبادي روح كشور است.» اين روح نشانه‎ها و تاثيرات خود را خيلي سريع نمايان كرد. بعضي جوانان شورشي در گروه 53 نفر از دانشجويان دانشگاه تهران بودند. بسياري از استادان و دانشجويان دانشگاه تهران پس از شهريور بيست از فعالان ملي و چپ ايران در آن دهه بودند. محافل روشنفكري ايران برآمدگان از محيط دانشگاه بودند. بي‎جهت نبود كه سفارت فرانسه در تهران در گزارشي به هنگام دستگيري 53 نفر، رضاشاه را در آنچه در ايرانِ پس از تاسيس دانشگاه تهران عليه نظام سلطنتي در حال رخ‎دادن بود، سهيم دانست.