آيا از فردا سيل سلاحهاي روسي به سمت ايران روانه خواهد شد؟
چالش‌هاي تجارت سلاح ميان تهران و مسكو
نيكول گراجوسكي
به‌رغم تمام تلاش‌هاي دولت ترامپ براي تمديد تحريم‌ها از جمله اقدام واشنگتن براي فعال كردن مكانيسم موسوم به ماشه، روز ۲۷ مهر تمامي محدوديت‌هاي شوراي امنيت سازمان ملل متحد بر تجارت سلاحهاي متعارف توسط ايران پايان مي‌يابد. روسيه علنا و قاطعانه با هر تلاشي كه باعث جلوگيري از رسيدن ايران به حقش براي لغو تحريم‌هاي تسليحاتي شود، مخالفت و مبارزه كرد. اما نبايد تلاش مسكو براي جلوگيري از تمديد تحريم‌ها را نشانه‌اي از تمايل مسكو به فروش شتابان گسترده سلاح به ايران تعبير كرد. هرچند روسيه ممكن است منافع اقتصادي و مالي در تجارت تسليحات با تهران داشته باشد، اما تعداد زيادي مانع مالي، فني و سياسي در مقابل تجارت گسترده اسلحه ميان تهران و مسكو وجود دارد. در گذشته مسكو و واشنگتن در مواردي مانند موضوع فروش اس-۳۰۰، همكاري براي تصويب قطعنامه ۱۹۲۹ و بيانيه مشترك گور- چرنوميردين براي كنترل مبادلات تسليحاتي با تهران همكاري كرده بودند. اما وضعيت كنوني روابط واشنگتن و مسكو حاكي از اين است كه واشنگتن براي توافق سياسي‌اي كه باعث محدوديت فروش سلاحهاي روسي به تهران شود، نه اهرم‌هاي لازم و نه اعتماد كافي به مسكو در اختيار ندارد. اقدامات امريكا از جمله ترتيب دادن تحريم‌هاي يكجانبه بر اساس فرمان اجرايي ۱۳۹۴۹ كه در آن آمده است «هر طرفي كه در تامين، فروش يا انتقال سلاحهاي متعارف به ايران مشاركت كند، مورد تنبيه قرار مي‌گيرد» چندان اثري در موضع اعلاني روسيه مبني بر تعهد به استمرار همكاري‌ها با تهران نگذاشته است. سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه با محكوم كردن تهديد امريكا مبني بر تحريم تاكيد كرده كه مسكو علاقه‌مند است تا بعد از انقضاي محدوديت‌هاي تجارت تسليحات متعارف، براي فروش سلاح به ايران و استمرار همكاري گسترده نظامي با جمهوري اسلامي ايران اقدام كند. با توجه به تحريم‌هايي كه همين الان هم امريكايي‌ها عليه صنايع دفاعي روسيه تصويب كرده‌اند، فرمان اجرايي ۱۳۹۴۹ اساسا تهديدي عليه كمپاني‌هاي روسي به ويژه «روسوبورنكسپورت» كه موسسه مسوول تجارت خارجي تسليحات روسي است، محسوب نمي‌شود. ايستادگي روسيه برابر تلاش‌هاي دولت ترامپ براي تمديد تحريم‌هاي تسليحاتي در دوراني رخ داد كه امريكا روز به روز بيشتر به سمت ناسازگاري بين‌المللي و يك‌جانبه‌گرايي تمايل پيدا مي‌كند. اين اصرار باعث شد مسكو به يكي از الگوهاي قانونمداري و احترام به حقوق بين‌الملل بدل شود.با پايان محدوديت‌هاي تجارت تسليحاتي شوراي امنيت سازمان ملل متحد، ايران مي‌تواند بدون نياز به تاييديه‌اي از سوي شوراي امنيت تانك، خودروهاي زرهي، سامانه‌هاي توپخانه با كاليبر بالا، جنگنده و ناوهاي جنگي از خارج سفارش دهد. يك برآورد از سوي آژانس اطلاعات دفاعي امريكا (DIA) كه معمولا مورد استناد رسانه‌ها قرار مي‌گيرد، نشان مي‌دهد كه ايران قصد دارد مجموعه‌اي از تسليحات را بعد از لغو تحريم‌ها از روسيه خريداري كند. اين فهرست منتشر شده توسط آژانس اطلاعات دفاعي شامل جنگنده‌هاي سوخو Su-30، هواپيماي آموزشي ياك-130، تانك‌هاي تي-90، سامانه موشكي زمين به هواي اس-400 و سامانه موشك سطح به سطح ضدناو باستين مي‌شود. اين فهرست يكي از فهرست‌هاي منتشر شده در مورد سفارش‌هاي احتمالي ايران از روسيه است. در پي سفر وزير دفاع وقت ايران به مسكو در سال 2016 رسانه‌ها از فهرستي بسيار مفصل‌تر و بلندبالاتر در مورد نيازهاي دفاعي ايران كه در اين سفر مورد بررسي قرار گرفته است، منتشر كردند. حضور مستمر و چندباره وزراي دفاع ايران در نمايشگاه‌هاي تجهيزات نظامي و دفاعي روسيه گمانه‌زني‌ها در مورد سفارش‌هاي تجهيزات نظامي پيشرفته از روسيه را به ويژه سامانه اس- 400 افزايش داده است. برخي مراكز در ايران گهگاه به جنگنده‌هاي سوخو Su-30 و سامانه موشكي اس- 400 به عنوان اصلي‌ترين سفارش‌هاي احتمالي ايران از روسيه اشاره مي‌كنند. تجهيزاتي كه به نظر مي‌رسد با نيازهاي ايران براي نوسازي ساختار دفاعي‌اش همخواني و تناسب داشته باشد. مركز پژوهش‌هاي استراتژيك مجمع تشخيص مصلحت نظام و انديشكده راهبردي تبيين، در گزارش‌هاي‌شان جنگنده سوخو Su-30 و سامانه موشكي ضدهوايي S400 را براي بازدارندگي در مقابل اقدامات احتمالي ايالات متحده امريكا و اسراييل ضروري توصيف كرده‌اند. اما بسياري از اطلاعات و مطالعات منتشر شده، به ويژه از سوي رسانه‌ها و انديشكده‌هاي ايراني، چالش‌هاي پيش روي روسيه براي صادرات سلاحهاي روسي به ايران بعد از 27 مهرماه را ناديده مي‌گيرند. چالش‌هايي كه باعث مي‌شود در آينده شاهد سرازير شدن سلاحهاي روسي به ايران نباشيم.
ملاحظات فناوري‌هاي حساس و پيشرفته
نخستين مانع در مقابل صادرات سلاحهاي روسي به ايران، مانعي قديمي و سنتي است. مسكو در گذشته هم نسبت به صادرات سامانه‌هاي دفاعي با فناوري پيچيده و جديد و سلاحهاي تهاجمي به ايران بي‌ميل بود. گزارش‌هاي تاييد نشده‌اي وجود دارد كه روسيه تابستان 2017 درخواست ايران براي خريد 24 فروند جنگنده‌هاي Su-35 و Su-30SM را رد كرده و به جاي آن پيشنهاد فروش جنگنده‌هاي Su-27SM3 داده است. بر اساس اين ادعاها دليل اصلي چنين تصميمي، بي‌ميلي روسيه به در اختيار گذاشتن فناوري‌هاي حساس به تهران و ناتواني تهران از پرداخت پولي براي خريد چنين تجهيزاتي بود. در گزارشي ديگر هم ادعا شده است كه مسكو ارديبهشت ماه پارسال در سفر محمدجواد ظريف، وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران، پيشنهاد تهران براي خريد سامانه موشكي اس-400 را رد كرده است. دليل اين مخالفت هم از سوي رسانه‌ها «عدم تمايل روسيه به افزايش تنش‌ها ميان ايران و كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس» توصيف شده است. مسكو هر بار موضوع احتمال فروش اس - 400 به ايران از سوي رسانه‌ها مطرح شده، به سرعت اين شايعات را تكذيب كرده است. تازه‌ترين نمونه از اين تكذيب‌ها، مصاحبه لوان ژاگاريان، سفير روسيه در ايران است كه گفته بود هر چند روسيه هيچ مشكلي با فروش اس- 400 به ايران ندارد، اما هيچ مذاكره‌اي در مورد سفارش مذكور ميان دو كشور آغاز نشده است. نكته اينجاست كه با توجه به سابقه تعاملات تسليحاتي ايران و روسيه، حتي اگر اين مذاكرات شروع هم بشوند، احتمال به نتيجه رسيدن سريع آن بسيار ناچيز است. علاوه بر مشكلات مذاكراتي و قراردادي، مساله وضعيت سخت اقتصادي جمهوري اسلامي ايران و مشكلات شهرت و اعتبار سياسي روسيه در افكار عمومي ايران هم مانع ديگري در اين مسير هستند.
مشكلات مالي ايران
مانع دوم دقيقا مرتبط با مساله وضعيت اقتصادي ايران است. ايران به دليل مشكلات اقتصادي و كمبودهاي ارزي توانايي چنداني براي خريدهاي كلان تسليحاتي ندارد. نبايد فراموش كرد كه گزارش‌هاي رسانه‌اي مورد اشاره فوق، تاكيد داشتند كه روسيه پيشنهاد ايران براي خريد اعتباري اسلحه را قبلا رد كرده است. ايران در شرايط حاضر پول كافي براي خريد تجهيزات از يك طرف و هزينه‌هاي بعدي از جمله آموزش، قطعات يدكي و تعمير و نگهداري را از طرف ديگر ندارد. به نظر مي‌رسد كه اگر همه مشكلات ديگر در تجارت اسلحه ميان تهران و مسكو هم برطرف شوند، مساله مشكلات اقتصادي ايران، همچنان به عنوان سدي محكم در مقابل خريد كلان تسليحاتي باشد. خريد سامانه اس- 400 يا اسكادراني از جنگنده‌هاي مدرن براي يك كشور كه در شرايطي سخت اقتصادي قرار دارد، غيرممكن به نظر مي‌رسد. هزينه اوليه خريد يك اسكادران 18 تا 24 فروندي از جنگنده‌هاي مدرن روسي دست كم 2 ميليارد دلار، بدون در نظر گرفتن هزينه‌هاي جانبي از جمله آموزش و قطعات يدكي براي ايران تمام مي‌شود.
نبايد فراموش كرد كه اساسا سهم بودجه دفاعي ايران به نسبت توليد ناخالص داخلي نسبت به همه كشورهاي ديگر در منطقه خاورميانه كمتر است. دولت‌هايي مانند عربستان سعودي يا اسراييل به راحتي بخش بزرگي از درآمد ملي‌شان را براي خريد تجهيزات نظامي كنار مي‌گذارند، در حالي كه براي ايران تامين چنين بودجه‌اي از لحاظ ساختار بودجه‌ريزي داخلي هم مشكل است.
سياست خاورميانه‌اي مسكو
در مورد فروش سلاح به صورت اعتباري و بدون پرداخت مستقيم، ممكن است چيني‌ها تمايل بيشتري به انجام چنين معاملاتي داشته باشند، اما روسيه به دليل مشكلات اقتصادي داخلي خودش، نه عزم و اراده‌اي براي اين كار دارد و نه توانايي چنين كاري دارد.سومين نكته در مورد فروش سلاح به ايران اين است كه چنين اقدامي كاملا واضح بر اساس سياست خارجي روسيه در خاورميانه تاثيرگذار است. روسيه تاكنون توانسته است همزمان با استمرار روابط نزديك با تهران، با دشمنان ايران در منطقه يعني اسراييل، امارات متحده عربي و عربستان سعودي هم روابطش را به شدت گسترش دهد. روابط روسيه با اين كشورها باعث مي‌شود تا روسيه عملا دست و پاي خودش را براي فروش سلاح‌هايي تهاجمي به تهران كه بتواند به صورت اساسي توازن قوا در منطقه را تغيير دهد، بسته باشد. بي‌ميلي روسيه به فروش سلاحهاي تهاجمي به ايران، كاملا به ملاحظات ديپلماتيك روسيه براي جلوگيري از تحول عميق و جدي در توازن قدرت منطقه خاورميانه و افزايش تنش در خليج فارس گره خورده است. ساموئل راماني، پژوهشگر سياست خارجي روسيه در دانشگاه آكسفورد تاكيد مي‌كند كه همكاري‌هاي امنيتي روسيه با امارات متحده عربي كه شامل پروژه‌هاي ساخت و توسعه جنگنده‌ها نيز مي‌شود، محدوديت‌هاي بيشتري براي گسترش همكاري‌هاي امنيتي روسيه با ايران ايجاد مي‌كند.
تجارت سلاح: هنر ممكن‌ها
با توجه به همه موانع فوق‌الذكر، به احتمال قوي همكاري‌هاي نظامي ايران و روسيه در قالب فروش محدود سلاح به ايران به اضافه توسعه هر چه بيشتر همكاري‌هاي فني و رزمايش‌هاي مشترك ادامه خواهد يافت. تهران همچنان از همكاري‌هاي نظامي و فني با مسكو بهره‌مند مي‌شود، حتي اگر اين همكاري‌ها محدود باشد. محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه ايران در تازه‌ترين سفرش به مسكو گفته بود كه هر چند ايران نهايتا قصد دارد تا به خودكفايي كامل نظامي برسد، اما همچنان منافعي در همكاري نظامي با روسيه خواهد داشت. ولاديمير ساژين، پژوهشگر روس مسائل نظامي معتقد است كه ايران تلاش خواهد كرد تا با استفاده از واردات تجهيزات و قطعات با كاربرد دو گانه و واردات محدود تجهيزات نظامي با فناوري خارجي، صنايع نظامي خود را روزآمدتر و قدرتمندتر كند. خريد سامانه‌هاي اس - 300 و تور ام-1 روسي از سوي ايران نشان مي‌دهد كه ايران تا چه اندازه براي حفاظت از تاسيسات حياتي اتمي و پتروشيمي و نفتي خود در مقابل تهاجم احتمالي از سوي امريكا و اسراييل، به تامين سامانه‌هاي موشكي زمين‌پايه علاقه‌مند است. هر چند سامانه‌هاي روسي اس - 300 توان پدافند هوايي تهران را به شكل چشمگيري افزايش داده است، اما سامانه اس - 300 برخلاف اس - 400 كارايي چنداني در مقابل جنگنده‌هاي مدرن‌تر اف - 35 اسراييل نخواهد داشت. به لحاظ قدرت‌نمايي منطقه‌اي و افزايش توان بازدارندگي، جنگنده‌هاي نسل چهارم روسي هم مي‌توانند براي ايران مفيد باشند. اگر ايران بتواند مجوز توليد تحت ليسانس جنگنده‌هاي ساده Su-30 را بدون فناوري‌هاي حساس و پيشرفته دريافت كند، باز هم به اندازه كافي كمكي به مدرنيزه شدن نيروي هوايي ايران نمي‌شود.
منبع: راشا مترز