زهرا چوپانكاره
اوايل مرداد ماه در چهل و چهارمين نشست كميته ميراث فرهنگي يونسكو پرونده منظر فرهنگي و تاريخي هورامان روي ميز بررسي نشست و بعد با نظر مثبت اكثر كارشناسان اين نشست به عنوان ميراث جهاني ثبت شد؛ خطه زيبايي كه دامنش را روي كردستان و كرمانشاه گسترانيده، تبديل شد به بيست و ششمين اثر ثبت شده جهاني ايران. آن شور و شوق تيتر خبرها چند روزي ماند و بعد لابه‌لاي اوج گرفتن دردناك خبرهاي كرونا كمرنگ شد. حالا چه؟ بعد از مدت‌ها تلاش براي ثبت جهاني اين پاره تن كردستان و كرمانشاه، قدم‌هاي بعدي چيست؟ در روزگار شيوع كه گردشگري يكي از بزرگ‌ترين ضربه‌ها را خورده است، تكليف برنامه‌ريزي براي بهره‌برداري اين ثبت جهاني چه مي‌شود؟ چند روز قبل استاندار كرمانشاه در كارگروه اشتغال استان كه با حضور معاون اقتصادي استاندار كرمانشاه و ديگر مديران عضو اين كارگروه برگزار شد؛ موضوع ثبت جهاني را يك فرصت براي توسعه منطقه خواند و گفت: «مردم اورامانات بحق انتظار دارند رويداد ثبت جهاني در زندگي و معيشت آنها تاثير مثبتي داشته باشد و اين وظيفه اداره ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي است كه يك پيوست اشتغال مناسب براي اين حوزه تهيه كند.»
پويا طالب‌نيا، مدير پايگاه جهاني منظر فرهنگي و تاريخي اورامانات يكي از كساني است كه در سال‌هاي اخير به صورت مدام پيگيري پرونده ثبت جهاني هورامان بوده و حالا كه از اين خوان گذشته، مي‌گويد دارند روي برنامه‌هايي كار مي‌كنند كه اين ثبت جهاني منجر به توسعه پايدار به خصوص در مناطق روستايي هورامان شود. او به «اعتماد» توضيح مي‌دهد كه اين ثبت جهاني اگر برنامه‌ها آن‌گونه كه بايد پيش بروند، چه تاثيري بر زندگي و معيشت ساكنان منطقه خواهد داشت. تاكيد او بر اين است كه همه چيز طبق ضوابط پيش برود چون به باور او گردشگري بايد سبب رونق شود نه تغييرات ناخواسته و ناخوانده بافت و فرهنگ منطقه.
سال‌ها كار و برنامه‌ريزي براي تشكيل پرونده ثبت جهاني هورامان جواب داد. حالا كه ثبت جهاني انجام شده قدم بعدي چيست؟ در حال حاضر با توجه به اينكه شرايط شيوع كرونا هم ضربه سختي به گردشگري زده چه برنامه‌اي در دست داريد؟
كرونا هم تهديد است و هم فرصت. از آن لحاظ مي‌توان آن را فرصت دانست كه فعلا گردشگر كمتري به منطقه مي‌آيد و مي‌توانيم برايشان يك‌سري برنامه‌ريزي و زيرساخت‌ها را آماده كنيم. از قبل البته امكاناتي بوده كه مي‌توانيم آنها را بهينه‌تر كنيم. در حال حاضر چند كار مهم در دست داريم. يكي اينكه داريم ضوابط عرصه و حريم منظر هورامان را مي‌نويسيم؛ هم ضوابط در حوزه بافت‌ها و هم كليت منطقه. ما مشغول كار روي پوشش جانوري، پوشش گياهي، مناطق حفاظت شده، بافت‌هاي روستايي و حتي ميراث ناملموس هستيم تا در قالب ضوابط و به صورت نظام‌مند بتوانيم از آنها حفاظت كنيم. اميدوارم با همكاري معاونت ميراث وزارتخانه و دفتر امور پايگاه‌ها و هم معاونت ميراث كردستان و كرمانشاه و خود پايگاه اورامانات اين ضوابط را تدوين كنيم. كار ديگري كه در حال انجامش هستيم بحث نظامنامه گردشگري منطقه است كه مي‌خواهيم روي آن كار كنيم تا بتوانيم در حوزه گردشگري هم يك‌سري قوانين و مقررات وضع كنيم. مي‌دانيد كه توسعه گردشگري اگر يك‌سري ضوابط نداشته باشد؛ به خصوص در مناطقي كه به عنوان مناطق فرهنگي به آنها نگاه مي‌كنيم، مي‌تواند بيشتر از توسعه، سبب آسيب رساندن شود.
كار ديگري كه در حال انجامش هستيم، اين است كه انجمن‌هاي ميراث فرهنگي را در روستاها فعال كنيم. اين انجمن‌ها در خود وزارت ميراث ساختار تعريف‌شده‌اي دارد و مي‌خواهيم اگر بشود با حضور شوراها و دهياران و معتمدين و تحصيلكرد‌گان، اين انجمن‌هاي روستايي را راه بيندازيم تا فرهنگ‌سازي از طريق خودشان انجام شود.
بعد از خبر ثبت جهاني، بين خود مردم تفاوتي ايجاد شده؟ اين خبر در آنها انتظار و افق جديدي ايجاد كرده كه مثلا منتظر باشند آثارش را در زندگي روزمره‌شان ببينند؟
بحث شور و نشاط و حس خوشايندي كه در مردم به وجود آمده كاملا قابل لمس است. يعني از زماني كه ثبت انجام شد جلسات متعددي را با فعالان منطقه داشته‌ام. منتها اينكه از ما چه انتظاري دارند بحثش كمي پيچيده است. وقتي اين اثر ثبت مي‌شود يك‌سري قوانين و مقررات هم برايش وضع مي‌شود و بر اين اساس شايد لازم باشد از يك‌سري ساخت و سازها و فعاليت‌هاي عمراني جلوگيري شود اما قطعا بازتاب اصلي (ثبت) را در آينده نزديك، شايد دو يا سه سال ديگر بتوانند ببينند. اورامان خودش هم قبل از اين ثبت معرفي شده بود اما حالا كه ثبت جهاني شده باعث مي‌شود به عنوان يك مقصد مهم گردشگري مطرح و ديد بيشتري متوجهش شود. تمام تلاش ما هم اين است كه با يك‌سري اصول و قوانين اين توسعه را به سمت توسعه پايدار ببريم نه اينكه يك اتفاق مقطعي باشد و بعد باعث آسيب ديدن بافت و فرهنگ منطقه شود.
فكر مي‌كنيد ثبت جهاني روي ميزان بودجه‌اي كه مي‌توانيد به سمت كردستان و كرمانشاه هدايت كنيد، تفاوتي ايجاد مي‌كند؟
قطعا تفاوت ايجاد مي‌كند. سايت‌هاي جهاني به نوعي آبروي كشور ايران هستند و بايد هم نظارت و هم اعتبارات بيشتري براي آنها در نظر گرفته شود. خيلي از ارگان‌ها چه در كردستان و چه در كرمانشاه، بعد از ثبت جهاني دارند اعداد و ارقامي در برنامه‌هاي‌شان مي‌گذارند كه با قبل بسيار تفاوت دارد.
يكي از مشكلات مردم منطقه اشتغال است و مساله كولبري. خيلي وقت‌ها وعده داده مي‌شود كه توسعه گردشگري سبب سوق دادن مردم به سمت مشاغل رسمي مي‌شود اما فكر مي‌كنيد ثبت جهاني چقدر مي‌تواند روي واقعيت اين موضوع تاثير داشته باشد؟
در واقعيت امر در كردستان اين اتفاق افتاده. خوشبختانه همكاران ما در حوزه معاونت گردشگري توانسته‌اند چند نفر از كولبراني كه در آن منطقه كار مي‌كردند را ترغيب كنند، يك‌سري تسهيلات در اختيارشان قرار دهند و راهنمايي‌شان كنند و حالا اينها دارند بومگردي‌هاي‌شان را فعال مي‌كنند. اين اتفاق خوشايندي است؛ شايد عددشان فعلا به تعداد انگشتان دست باشد اما در آينده قطعا مي‌توانيم توسعه‌اش بدهيم. فقط هم بحث بومگردي نيست. در حال حاضر طرح ديگري كه داريم پيش مي‌بريم و در اين خصوص با يكي، دو نماينده مجلس هم در موردش صحبت كرده‌ايم، راه‌اندازي تعاوني‌هاي روستايي گردشگري است. اين تعاوني‌ها اگر راه بيفتند با اين هدف است كه سعي كنيم نفع گردشگري تنها به چند بومگردي يا چند نفر كه در اين زمينه دارند فعاليت مي‌كنند محدود نشود؛ يك حوزه گسترده‌‌تري از روستا را شامل شود و در واقع نفعش به تمام روستا برسد.
اين تعاوني‌ها قرار است چه كاري بكنند كه نفع‌شان به تمام روستا برسد؟
طرح هنوز خام است اما طبق برنامه‌اي كه به دو استان داده‌ام، هدف اين است كه به عنوان مثال وقتي در يك روستا خانه بومگردي داريد، اگر قرار است يك تور گردشگري براي اقامت به روستاي شما بيايد بايد يك‌سري امتيازات و درصدي از درآمدتان را به دهياري روستا بدهيد. بايد دهياري در قبالش موظف شود كه مثلا چند مورد از خانه‌ها يا مغازه‌هاي روستا را كه دارند تخريب مي‌شوند يا وضعيت خوبي ندارند با استفاده از اعتبارات دهياري و ميراث و با مشاركت مردم، آنها را تبديل كند به مكان‌هايي براي عرضه محصولات صنايع دستي يا ايجاد كارگاه. براي موزه‌ها بايد موزه تاسيس شود. به اين ترتيب وقتي گردشگر به روستا مي‌آيد يك نفع عمومي با خود مي‌آورد و نه فقط منفعت براي خانه بومگردي. اين‌گونه مي‌توان مشخص كرد كه مثلا اگر يك روستا در حوزه گياهان دارويي قوي عمل مي‌كند آنها را تشويق به تاسيس عطاري مرتب براي جلب گردشگر و درآمد كرد. مي‌توان حتي برايش برندسازي كرد كه محصولاتش را به استان‌ها و شهرهاي ديگر بفرستد. به صورت ويژه مي‌توانيم براي صادرات از ظرفيت‌هاي كردستان عراق خيلي استفاده كنيم. وقتي درصدي از همه اين فعاليت‌ها به شوراي روستا تعلق بگيرد، تبديل مي‌شود به بودجه‌اي كه براي توسعه خدمات عمومي به كل روستا مصرف خواهد شد.
بيشتر به نظر مي‌رسد تلاش‌ها براي تقويت گردشگري داخلي است. حالا فارغ از وضعيت موجود گردشگري به خاطر كرونا، آيا بعد از ثبت جهاني تلاشي براي معرفي بيشتر هورامانات به عنوان مقصد گردشگري جهاني هم داريد؟
امسال ظاهرا اكسپوي دوبي برگزار مي‌شود كه هر چهار سال يك‌بار است. امسال خوشبختانه در دوبي است و هم رفتنش راحت‌تر است و هم معرفي و بردن كارها. با توجه به ارتباطاتي كه داريم مي‌دانم كه هم اداره ميراث كردستان و هم اداره ميراث كرمانشاه تمام تمركزشان را روي اين گذاشته‌اند كه در اكسپوي دوبي بيشترين معرفي را از هورامان داشته باشند چون در غرب كشور و در اين دو استان واقعا هورامان برند گردشگري ماست. گذشته از اين خود ثبت جهاني يعني اينكه هورامان در سايت يونسكو قرار گرفته است. براي اكثر گردشگران خارجي اين سايت به عنوان مورد اعتمادترين منبع براي انتخاب مقصد سفر است و اين خودش به نوعي معرف است. اما خب سياست‌هاي كلان وزارتخانه هم در دو، سه ماه آينده مشخص خواهد شد. بايد ببينيم كه وزير محترم چه رويكردي دارند و برنامه‌شان چيست. ممكن است خيلي تمايلي به گردشگري خارجي نداشته باشيم، يا اگر تمايل داريم بايد مشخص شود كه كشورهاي مقصدمان بيشتر كدام كشورها هستند. هنوز اينها مشخص نيست كه بتوانيم رويش برنامه‌ريزي مشخصي بكنيم. فعلا تنها موارد قطعي همين معرفي موجود روي سايت يونسكو است و حضور در اكسپوي دوبي.