سارا معصومي
فضاي دوستانه ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي چندان پايدار باقي نماند. محمد اسلامي، رييس تازه‌نفس سازمان انرژي اتمي در دولت سيزدهم در سه هفته اخير دو بار (يك بار در تهران و يك بار در وين) با رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي ديدار كرد اما به نظر مي‌رسد كه دو طرف حتي درباره متن كوتاه بيانيه مشتركي كه روز 21 شهريور ماه در جريان سفر گروسي به تهران حاصل شد با هم اختلاف‌نظر اساسي دارند.
سفر دقيقه نود گروسي به تهران در واپسين روزهاي شهريور ماه در فضاي خبري و رسانه‌اي پرهياهويي صورت گرفت. تهران كه تا پيش از روز شنبه 20 شهريور ماه با سفر مديركل آژانس به ايران مخالفت كرده بود ناگهان با نهايي شدن تفاهم ميان دو طرف از او براي سفري كوتاه و ديدار با رييس جديد سازمان انرژي اتمي دعوت كرد. گروسي 24 ساعت پيش از نشست شوراي حكام كه قرار بود در آن قطعنامه‌اي عليه ايران صادر شود به تهران رسيد و نتيجه مذاكرات او با اسلامي در پشت درهاي بسته به بيانيه‌اي كوتاه و چند خطي منتهي شد كه در حقيقت تمديد تفاهم فني ميان او و علي‌اكبر صالحي، رييس پيشين سازمان انرژي اتمي بود. تفاهمي كه در اسفندماه 1399 به مدت سه ماه ميان دو طرف حاصل شد تا به ديپلماسي براي حل و فصل اختلاف ميان ايران و آژانس و همچنين ايران و 1+4 براي احياي برجام فرصت بيشتري داده شود. پس از آن در خرداد ماه نيز اين تفاهم به مدت يك ماه ديگر رسما تمديد شد اما پس از پايان تمديد دوم ديگر خبر رسمي درباره وضعيت اين تفاهم منتشر نشد و اخبار غيررسمي حاكي از آن بود كه دو طرف به نوعي از تمديد خودكار و نانوشته تفاهم رضايت داده‌اند تا كار نقل و انتقال قدرت در تهران از دولت حسن روحاني به دولت ابراهيم رييسي پايان پذيرد. حصول نخستين تفاهم رسمي ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در دولت ابراهيم رييسي با استقبال روبه‌رو شد و از آن با عنوان «نخستين چراغ سبز دولت سيزدهم به مذاكرات» ياد شد. گروسي پس از بازگشت به وين از تفاهم به دست آمده در تهران به نيكي ياد كرد و البته در نشست شوراي حكام نيز خبري از صدور قطعنامه عليه ايران نبود.
دومين ديدار رييسي با گروسي در وين نيز در حاشيه اجلاس سالانه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي رخ داد. ديداري كه در آن نيز دو طرف بر لزوم همكاري براي حل و فصل اختلاف‌ها تاكيد كردند و البته رييس سازمان انرژي اتمي مطابق با سياست هميشگي ايران از آژانس خواست كه به وظايف خود با ابزارهاي حقوقي عمل كند و دست از سياسي‌بازي بردارد.
با اين وجود فضاي مثبت موجود ميان تهران و آژانس در سه هفته اخير شامگاه يكشنبه با انتشار گزارشي جديد از سوي رافائل گروسي دوباره تيره و تار شد. گزارش فوق با واكنش تند ايران و البته حمايت اتحاديه اروپا از روايت گروسي از كم‌كاري ايران در اجراي بيانيه حاصله در تهران در 21 شهريور ماه روبه‌رو شد. تحولاتي سريع كه مي‌تواند هم ادامه همكاري ايران با آژانس و هم مذاكرات همچنان مسكوت و متوقف ايران با 1+4 و ايالات متحده براي اجراي برجام را تحت‌الشعاع قرار دهد.
گروسي در گزارش جديد چه نوشت؟
شامگاه يكشنبه بود كه سخنگوي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در بيانيه‌اي اعلام كرد كه «رافائل گروسي» در آخرين گزارش خود درباره راستي‌آزمايي و نظارت در ايران به كشورهاي عضو اعلام كرد كه ايران از روزهاي 20 تا 22 سپتامبر (29 تا 31 شهريور) به بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي اجازه سرويس تجهيزات نظارت آژانس را داده و اجازه داده شده تا كارت ذخيره دوربين‌ها در تمامي مكان‌هاي ضروري در ايران جز كارگاه ساخت تجهيزات سانتريفيوژ در مجمع تسا در كرج تعويض شود. در اين بيانيه آمده است كه ايران به آژانس دسترسي به سايت كرج را براي نصب دوربين‌هاي نظارتي جديد يا اطمينان حاصل كردن از اينكه توليد قطعات سانتريفيوژ در اين كارگاه از سر گرفته شده، نداده است. مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي ادعا كرده كه تصميم ايران در اجازه ندادن به آژانس براي دسترسي به كارگاه ساخت قطعات سانتريفيوژ تساي كرج بر خلاف شرايط توافق شده در بيانيه مشتركي است كه روز 12 سپتامبر (21 شهريور) با «محمد اسلامي» مديركل سازمان انرژي اتمي و معاون رييس‌جمهور ايران حاصل شده است. مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تكرار كرده كه تمامي فعاليت‌هاي اشاره شده آژانس در بيانيه مشترك براي تمامي تجهيزات تعريف شده آژانس و تاسيسات و مكان‌هاي ايران براي حفظ ادامه اطلاع (از برنامه هسته‌اي ايران) ضروري است.
پاسخ نماينده ايران:
آژانس درباره تجهيزات نظارتي حقي ندارد
پس از انتشار گزارش «رافائل گروسي» درخصوص عدم اجازه ايران براي نصب مجدد دوربين‌هاي نظارتي در مجتمع تساي كرج، كاظم غريب‌آبادي سفير و نماينده دايم ايران نزد سازمان‌هاي بين‌المللي در وين، در يك رشته توييت نوشت: عميقا مايه تاسف است كه بعد از سه اقدام خرابكارانه تروريستي در تاسيسات هسته‌اي ايران در طول يك‌سال گذشته، آژانس هنوز اين اقدامات شرورانه را، برخلاف قطعنامه‌هاي متعدد كنفرانس عمومي آژانس و مجمع عمومي سازمان ملل و حتي به خاطر تجهيزات و اموال خود و ايمني و امنيت بازرسانش، محكوم نكرده است. هر تصميم ايران در مورد تجهيزات نظارتي آژانس صرفا بر مبناي ملاحظات سياسي بوده و نه حقوقي؛ از اين‌رو، آژانس نمي‌تواند و نبايد حقي براي خودش در اين زمينه قائل شود. در طول گفت‌وگوها در تهران و اخيرا در وين نيز به‌طور واضح خاطرنشان شد از آنجا كه تحقيقات امنيتي و قضايي در مورد مجتمع تساي كرج همچنان ادامه دارد، تجهيزات نظارتي اين مجتمع در زمره تجهيزات تحت سرويس فني قرار نمي‌گيرد. به همين خاطر بود كه از عبارت «تجهيزات مشخص شده» در بيانيه مشترك استفاده شد. از اين‌رو، گزارش ۲۶ سپتامبر مديركل آژانس دقيق نبوده و قطعا فراتر از تفاهمات حاصله برابر بيانيه مشترك است.
ايران نامه اعتراض‌آميز نوشت
در پي انتشار گزارش رافائل گروسي، بهروز كمالوندي سخنگوي سازمان انرژي اتمي ايران اعلام كرد كه تهران در پاسخ به انتشار گزارش غلط آقاي گروسي مديركل آژانس، نامه‌اي براي آژانس ارسال كرده و نسبت به اين اقدام غيرسازنده اعتراض شده است. كمالوندي در اين باره گفت: آقاي گروسي و همكاران ايشان به خوبي مي‌دانند كه تفاهم صورت گرفته در قالب بيانيه مشترك، مشمول تجهيزات نظارتي (دوربين‌ها) مجتمع كرج به اين دليل كه در نتيجه خرابكاري تيرماه اين مجتمع همچنان تحت تحقيقات امنيتي قرار دارد، نمي‌شد. درخواست تعميم تعويض كارت‌هاي حافظه به دوربين‌هاي اين مجتمع در سفر مديركل به تهران و نيز ديدار حاشيه كنفرانس عمومي وين مطرح شده بود كه در هر دو بار ضمن ارايه توضيحات توسط آقاي اسلامي، پاسخ منفي و مخالفت ايران را به دنبال داشت. درج واژه «مشخص شده» در مقابل كلمه تجهيزات به همين منظور و با هدف مستثني شدن اين مجتمع از سرويس و تعويض كارت‌هاي حافظه صورت گرفته است. در ديدار وين هنگامي كه بار ديگر مديركل درخواست سرويس دوربين‌هاي مجتمع كرج را مطرح كرد، آقاي اسلامي با صراحت كامل و ذكر دلايل مطرح شده در جلسه قبل، تعميم تعويض كارت‌هاي حافظه به مجتمع ياد شده را ناممكن و خارج از چارچوب بيانيه مشترك اعلام كرد. ضرورت دارد مسوولان اين سازمان بين‌المللي با پرهيز از موضع‌گيري‌هاي هدفمند سياسي، گزارشات غلط و مغرضانه، روند سازنده ايجاد شده به دنبال مراودات اخير ايران و آژانس را تخريب نكنند.
حمايت اتحاديه اروپا از گزارش گروسي
ساعتي پس از بگو و مگوي ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، اتحاديه اروپا نيز به حمايت از تعبير رافائل گروسي از تفاهم حاصل شده در تهران پرداخت. اتحاديه اروپا با صدور بيانيه‌اي به گزارش اخير آژانس درباره تجهيزات نظارتي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در تاسيسات ايران واكنش نشان داد. در اين بيانيه همزمان از همكاري ايران با آژانس استقبال و البته انتقاد شد.
اتحاديه اروپا با استقبال از تعاملات اخير ايران و آژانس در خصوص ادعاي اخير آژانس در خصوص مجتمع تسا ابراز نگراني كرد و از ايران خواست كه دسترسي به اين سايت را براي كارشناسان آژانس فراهم آورد. به گزارش فارس، اتحاديه اروپا در بيانيه خود با قدرداني از گزارش آژانس اعلام كرد: «اتحاديه اروپا تمايل دارد از مديركل (آژانس) براي گزارشي كه در سند GOV/INF/2021/43 آورده است، قدرداني كند. اتحاديه اروپا از تلاش‌هاي مداوم و پيشگيرانه مديركل و كارشناسان (آژانس) استقبال مي‌كند و به تعاملات اخير بين ايران و آژانس توجه دارد. اتحاديه اروپا عميق‌ترين نگراني خود را از اين مطلب ابراز مي‌دارد كه ايران به آژانس اجازه دسترسي به كارگاه توليد سانتريفيوژ در مجتمع تسا كرج را نداده است. اين يك تحول نگران‌كننده و در تضاد با بيانيه‌اي مشتركي است كه در تاريخ 12 سپتامبر (21 شهريور ماه) بين مديركل و معاون رييس‌جمهور و رييس سازمان انرژي اتمي ايران حاصل شد. همان‌طور كه در گزارش بيان شده است، تمامي فعاليت‌هاي آژانس در خصوص تمامي تجهيزات تعيين شده آژانس و تاسيسات و امكانات ايران كه در بيانيه مشترك به آن اشاره شد، به منظور حفظ تداوم آگاهي (آژانس) ضروري است. بنابراين اتحاديه اروپا از ايران مي‌خواهد تا بدون هرگونه تاخير به بازرسان آژانس اجازه دسترسي به كارگاه توليد قطعات سانتريفيوژ مجتمع تسا كرج را بدهد. ما از مديركل دعوت مي‌كنيم تا در صورت لزوم، در مورد اين موضوع مهم به شوراي حكام گزارش دهد».
نماينده امريكا به تهديد متوسل شد
تازه‌ترين گزارش رافائل گروسي در ميانه اميدواري‌ها براي حل مسالمت‌آميز اختلاف ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و همچنين استقبال ايران از بازگشت «به‌زودي» به وين خبر خوشي براي وضعيت پرونده هسته‌اي ايران نيست. در نخستين واكنش به اين گزارش، لوئيز بونو كه سرپرستي دفتر نمايندگي امريكا در سازمان‌هاي بين‌المللي مستقر در وين را برعهده دارد، از آب گل‌آلود ميان ايران و آژانس ماهي گرفته و ادعاي هميشگي درباره ايران را تكرار كرد. اين مقام امريكايي ادعا كرد: «ايالات متحده آمادگي دارد تا به سرعت در مورد بازگشت متقابل به تعهدات كامل برجام به توافق برسد و آن را اجرا كند با اين حال، ايران اعلام كرده است كه هدف مشابهي دارد اما ما از امتناع ايران از دادن دسترسي لازم به آژانس بين‌المللي انرژي اتمي براي سرويس تجهيزات نظارتي خود بسيار ناراحتيم، همان‌طور كه در بيانيه مشترك ۱۲ سپتامبر بين آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و ايران توافق شد. چنين دسترسي براي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي ضروري است تا بتواند اطلاعات خود را در مورد فعاليت‌هاي مرتبط با هسته‌اي برجام حفظ كند و اين براي اينكه بتواند هرگونه تفاهم در مورد بازگشت متقابل برجام را به سرعت اجرا كند، مهم است. ايران علاوه بر رد دسترسي مورد نياز، هنوز مديركل را به تهران دعوت نكرده است از جمله براي بحث در مورد سوالات حل نشده آژانس در مورد توافق جامع پادمان همان‌طور كه ايران نيز در بيانيه مشترك ۱۲ سپتامبر موافقت كرد. ما مي‌خواهيم يادآوري كنيم كه اين سوالات مربوط به تعهدات قانوني ايران بر اساس توافقنامه پادمان مورد نياز در ان‌پي‌تي است. ايران بايد به صورت فوري به آژانس بين‌المللي انرژي اتمي همكاري لازم را ارايه دهد. در كنار بسياري از اعضاي ديگر، ما همچنين تاكيد كرديم كه ايران بايد به تعهدات خود در بيانيه مشترك ۱۲ سپتامبر عمل كند. همان‌طور كه گزارش مديركل روشن مي‌كند، اقدامات ايران برخلاف شرايط توافق شده در آن بيانيه است. ما از ايران مي‌خواهيم بدون تاخير به آژانس دسترسي لازم را ارايه دهد. اگر ايران اين كار را انجام ندهد، ما در روزهاي آينده با ساير اعضا در مورد پاسخ مناسب مشورت مي‌كنيم».
هشدار جداگانه سه كشور اروپايي
پس از اتحاديه اروپا، سه كشور اروپايي حاضر در برجام (بريتانيا، فرانسه و آلمان) نيز در بيانيه‌اي جداگانه از بيانيه گروسي حمايت و ايران را به عدم همكاري كافي متهم كردند. براساس ترجمه خبرگزاري فارس در اين بيانيه آمده است: «فرانسه، آلمان و پادشاهي متحده مايل به قدرداني از مديركل آژانس، گروسي بابت گزارش مورخه ۲۶ سپتامبر هستند كه اعضاي شورا را در جريان توانايي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي براي انجام فعاليت‌هاي راستي‌آزمايي و نظارت از تعهدات هسته‌اي ايران قرار مي‌دهد.به شدت نگرانيم كه ايران به‌طور كامل توافق حاصل شده با گروسي در روز ۱۲ سپتامبر را رعايت نكرده و مديركل مجبور شده ظرف تنها دو هفته گزارشي با موضوع عدم همكاري منتشر كند. چنانچه ايران اجازه جايگزين شدن دوربين‌هاي كارگاه ساخت تجهيزات سانتريفيوژ در كرج را ندهد، آژانس بين‌المللي انرژي اتمي قادر به برقراري پيوستگي ميان اطلاعات در آينده نخواهد بود. ما از ايران مي‌خواهيم فورا به آژانس اجازه دسترسي به تاسيسات كرج و اجازه تعويض دوربين‌هاي آنجا را بدهد. در توافق مورخ ۱۲ سپتامبر همچنین تأٰکید شده که ایران با انجام رایزنی‌های سطح بالا با آژانس با هدف رفع سایر مسائل برجسته مربوط به تعهدات حقوقی ایران ذیل توافق جامع پادمانی موافقت کرده است. ما از ایران می‌خواهیم فورا این تماس‌های سطح بالا را برقرار کرده و به طور کامل با این تحقیقات در جهت رسیدن به پیشرفت‌های فوری و ملموس همکاری کند.» در بند پایانی این بیانیه آمده است: «این مسائل بر توانایی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای اجرای وظایفش و ایفای نقش محول‌شده به این سازمان ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت اثر می‌گذارند. ما طی روزهای آینده با شریکان‌مان در خصوص گام‌های بعدی مشورت کرده و انجام اقدامات مناسب را در نظر خواهیم گرفت.»
نماينده ايران: رفتار طرف مقابل را رصد مي‌كنيم
كاظم غریب آبادی در واکنش به اظهارات روز گذشته نمایندگان امریکا و سه کشور اروپایی در حمايت از گزارش گروسي و انتقاد از ايران به استاندارد دوگانه اين كشورها در مواجهه با جمهوري اسلامي ايران و رژيم اسراييل اشاره كرده و گفت:آژانس،امریکا و سه کشور اروپایی بدانند نمی توانید هم در برابر اقدامات تروریستی رژیم اسرائیل سکوت کنید و جلوی آن را نگیرید و هم خواهان تداوم نظارت و حضور دوربین‌های آژانس در تأسیسات تحت خرابکاری تروریستی باشید. هنگامی که تجهیزات نظارتی آژانس توسط رژیم صهیونیستی از کار می افتد، از ایران انتظار نداشته باشید مجددا آن را بدون هزینه‌ای برای این رژیم و بدون هیچ اقدامی از سوی آژانس و کشورهای مدعی بازنصب نماید. تفاهم اخیر ایران و آژانس به طور کامل و ظرف زمان توافق شده اجرا گردید. جمهوری اسلامی ایران نیز چگونگی واکنش به این حسن نیت خود را رصد خواهد کرد و در هر مرحله، اقدام مناسب را اتخاذ خواهد کرد.
تلاش روسيه براي مديريت بحران
ميخائيل اولیانوف، نماينده فدراسيون روسيه نزد سازمان‌هاي بين‌المللي در وين در واكنش به گزارش آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و اعتراض ايران در توييترش نوشت: در جلسه امروز شورای حکام آژانس تأکید کردم که منع دسترسی به تأسیسات کرج نقض توافقات پادمانی نیست. با اين همه مهم است كه راه‌حل مثبتي كه هم منافع ايران و هم برجام را تامين كند پيدا كنيم.
ظهور جدي نخستين نشانه اتحاد عليه ايران
به گزارش «اعتماد»، جرقه تنش تازه در رابطه ميان ايران با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در مقطع زماني رخ داد كه اميدها براي احياي برجام نيز هر روز كمرنگ‌تر از ديروز مي‌شود. حسين اميرعبداللهيان به تازگي سفر به نيويورك را به پايان رسانده است. سفري كه در آن وزير خارجه تازه نفس دولت سيزدهم با تعداد قابل توجهي از همتاهاي خود در ساير كشورها ديدار كرد، اما عمده نگاه‌ها به نتيجه اين رايزني‌ها براي از سرگيري مذاكرات وين معطوف بود. اميرعبداللهيان در حالي به تهران بازگشت كه ديدار مشتركي ميان وزراي خارجه ايران با 1+4 صورت نگرفت و وزير خارجه ايران در ديدارهاي دوجانبه با همتاهاي خود از كشورهاي باقيمانده در توافق هسته‌اي اعلام كرد كه تهران به زودي به مذاكرات وين بازمي‌گردد. در حالي كه وزير خارجه دولت سيزدهم بر عملگرا بودن اين دولت تاكيد داشته و مي‌گويد ما براي قهوه نوشيدن به مذاكرات نمي‌رويم اما برآورد طرف مقابل از رايزني‌ها با او در نيويورك حاكي از آن بود كه نمي‌توان در آينده نزديك منتظر از سرگيري رايزني‌ها براي احياي برجام در وين بود.
هرچند كه برخي طرفداران دولت سيزدهم معتقدند كه طرف مقابل فاكتور زمان را به دامي براي تهران تبديل كرده اما به نظر نمي‌رسد كه گذشت زمان به كمك راهبرد دولت سيزدهم هم در اين پرونده بشتابد. آنچه در 48 ساعت اخير پس از انتشار گزارش رافائل گروسي در اتحاد ميان تروييكاي اروپايي، اتحاديه اروپا و ايالات متحده عليه ايران و به نفع گزارش مديركل شاهد آن بوديم، نشان مي‌دهد كه هشدار كارشناسان و تحليلگران داخلي و خارجي درباره شكل‌گيري اجماع عليه ايران با گذر زمان، بايد جدي گرفته شود. ايران در دو دهه اخير همواره به درستي و با صداي بلند آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را به سياسي‌كاري متهم كرده اما تجربه انتقال پرونده ايران از شوراي حكام به شوراي امنيت و پس از آن آغاز زنجيره‌اي از قطعنامه‌ها عليه تهران نشان داد كه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و شوراي امنيت سازمان ملل متحد به واسطه قدرت اعضاي دايم اين شورا به وقت ضرورت مكمل يكديگر گام برمي‌دارند. ايران نبايد از كنار رفتارهاي زيگزاگي امروز رافائل گروسي، اتحاديه اروپا، تروييكاي اروپايي و ايالات متحده و همچنين هشدارهاي پياپي روسيه مبني بر از سرگيري مذاكرات در وين ساده عبور كند.
گزارش رافائل گروسي: ايران برخلاف تفاهم مشترك اقدام مي‌كند
بهروز كمالوندي خطاب به رافائل گروسي: روند سازنده ايجاد شده را تخريب نكنيد.
اتحاديه اروپا خطاب به ايران: بدون هرگونه تاخير به بازرسان آژانس اجازه دسترسي بدهيد.
تروييكاي اروپايي خطاب به ايران: ما از ايران مي‌خواهيم فورا به آژانس اجازه دسترسي به تاسيسات كرج را بدهد.
نماينده ايالات متحده در آژانس: اگر ايران به آژانس دسترسي ندهد، ما در روزهاي آينده با ساير اعضا در مورد پاسخ مناسب مشورت مي‌كنيم.