گزارش‌هاي متعدد حاكي از آن است كه رييس‌جمهوري تركيه به شدت بيمار است
سايه سنگين بيماري اردوغان
بر آينده تركيه
ترجمه: آرمين منتظري
از سال 2019، كارشناسان، روزنامه‌نگاران و نظرسنجي‌هاي تركيه چشم به انتخابات عمومي تركيه كه قرار است در سال 2023 برگزار شود، داشته‌اند. شايد به اين دليل كه حزب عدالت و توسعه در انتخابات سال 2019 شهرداري‌ها شكست سختي در مراكز پرجمعيت نظير استانبول متحمل شد. نظرسنجي‌هاي مكرر بعد از برگزاري آن انتخابات نشان داد كه محبوبيت حزب عدالت و توسعه به‌رغم اينكه كنترل نهادهاي سياسي كشور و رسانه‌ها را دراختيار دارد، كم شده است. در واقع اين‌طور به نظر مي‌رسد كه رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهوري تركيه محبوبيت خود را در ميان جوانان از دست داده است. اين امكان وجود دارد كه اردوغان نتواند در انتخابات سال 2023 نتيجه دلخواه خود را به دست آورد. البته دليل اين شكست احتمالي صرفا كاهش محبوبيت نيست، بلكه نشانه‌هايي وجود دارد كه ثابت مي‌كند كه او آنقدر بيمار است كه حتي شايد نتواند در اين انتخابات شركت كند.
طي ماه‌هاي اخير، مجموعه‌اي از ويديوها از اردوغان منتشر شده كه در آنها او چهره‌اي بيمار دارد. البته برخي از اين ويديوها در مقايسه با برخي ديگر چندان كيفيت ندارند اما اگر همه آنها را كنار هم بگذاريد، وضعيت سلامتي اردوغان در آنها كاملا مبهم به نظر مي‌رسد. براي مثال در يكي از اين ويديوها، اردوغان براي بالا رفتن از چند پله به كمك همسر و يكي از محافظان خود نياز پيدا مي‌كند. در يكي ديگر از ويديوها، اين‌طور به نظر مي‌رسد كه اردوغان براي قدم زدن در مقبره بنيانگذار تركيه، مصطفي كمال آتاتورك، تلوتلو مي‌خورد و سرانجام در ويديويي ديگر كه در ماه جولاي بسيار مورد توجه قرار گرفته، اردوغان رنگ پريده به نظر مي‌رسد و هنگام تبريك گفتن سال نو به اعضاي حزب عدالت و توسعه، جملات و كلمات را سريع و نامفهوم بيان مي‌كند.
همچنين زمانه‌اي بوده كه اردوغان كاملا رنگ پريده به نظر مي‌رسيده است. همراه با انتشار اين فيلم‌ها، شايعاتي در مورد سلامت اردوغان پخش شده است. ازجمله داستان‌هايي كه ادعا مي‌كنند او با افزايش فراموشي، مشكلات تنفسي، گيجي، استفراغ و كاشت يك دستگاه دفيبريلاتور داخلي سر و كار داشته است. براساس اين گزارش‌ها، اردوغان تعداد پزشكان اطراف خود را افزايش داده، برخورد با مطبوعات را كاهش داده و قبل از رويدادهاي عمومي، مسكن تزريق مي‌كند. مسلم است كه اين شايعات توسط افرادي كه خارج از تركيه هستند يا افرادي كه چند سطح از حلقه مورد اعتماد اردوغان دورتر هستند، مطرح مي‌شود، بنابراين اين ادعاها كه اردوغان وضعيتي رو به مرگ دارد، ممكن است كاملا دروغ باشد. برخي ويديوهاي ديگر نيز از اردوغان منتشر شده كه او در آنها بسيار سرحال است، براي مثال در تاريخ 26 سپتامبر وقتي كه او در برنامه
Face the Nation حاضر شد، كاملا سرحال به نظر مي‌رسد. در هر صورت براي مردي 67 ساله كه قرار نيست مثل جوانان رفتار كند و براي كسي كه 18 سال است كه قدرت را در تركيه در دست دارد، آن حالت‌ها كاملا طبيعي به نظر مي‌رسيدند. البته به هيچ‌وجه درست نيست كه درباره وضعيت سلامتي كسي از راه دور قضاوت كرد اما حداقل بگذاريد قضاوت را كنار بگذاريم و كمي فرضيات را درنظر بگيريم. اگر اردوغان حقيقتا بيمار باشد چه؟ اگر به واسطه بيماري يا حتي مرگ نتواند در انتخابات سال 2023 شركت كند، چه اتفاقي خواهد افتاد؟
براساس ماده 106 قانون اساسي تركيه، چنانچه اتفاقي براي اردوغان رخ دهد، فواد اوكتاي، معاون اردوغان مسووليت‌ها و قدرتي كه اردوغان داشت را دراختيار خواهد گرفت تا انتخابات رياست‌جمهوري تركيه ظرف 45 روز برگزار شود و رييس‌جمهوري جديد سوگند بخورد. اين روند خيلي واضح و استاندارد است. تحليلگران مسائل تركيه مدت‌هاست اين فرضيه را مطرح كرده‌اند كه در تركيه بعد از اردوغان، حزب عدالت و توسعه از درون دچار انشقاق خواهد شد، به طوري كه شانس هر يك از احزاب اپوزيسيون براي پيروزي در انتخابات سراسري بسيار زياد خواهد شد. شايد در چنين شرايطي شانس با اكرم امام‌اوغلو يار شود. او پيش‌تر دو بار پياپي نخست‌وزير سابق تركيه را در انتخابات شهرداري استانبول شكست داده است. علاوه بر او، منصور ياواش، شهردار آنكارا نيز سياستمدار قابلي است. در سوي ديگر خانم مارال آكسنر، رهبر حزب خوب تركيه نيز سياستمدار قاطع و قدرتمندي است.
سناريو‌هايي وجود دارد كه براساس آنها رياست‌جمهوري امام‌اوغلو، ياواش يا آكسنر بعد از اردوغان امري محتمل است اما فرض اساسي براي پيروزي آنها اين است كه تركيه به سياست‌هاي عادي پس از اردوغان بازگردد. اين فرض ممكن است اما ترديد‌هايي درباره‌اش وجود دارد. نخست اينكه ابتدا بايد روشن شود كه آيا اردوغان از طريق حزب عدالت و توسعه نهادهاي سياسي تركيه را مطابق ميل خود تغيير داده يا خير. در اين چارچوب، سخت است اگر بخواهيم تصور كنيم كه انتخاباتي كه ظرف 45 روز برگزار خواهد شد، انتخاباتي آزاد و منصفانه خواهد بود. نكته دوم كه تبعات زيادتري نيز خواهد داشت اين واقعيت است كه در طول دو دهه قدرت اردوغان در تركيه، افرادي كه جزو حلقه مورد اعتماد حزب عدالت و توسعه بوده‌اند بر ثروت و قدرت خود افزودند. به نظر بعيد مي‌رسيد كه اين مقامات، تجار و شخصيت‌هاي رسانه‌اي و ديگران آماده باشند دستاوردهاي خود را به خطر بيندازند و خود را در معرض خطر روي كار آمدن سياستمداراني دموكرات قرار دهند. در چنين شرايطي اين احتمال وجود دارد كه شخص قدرتمند ديگري در دوران پس از اردوغان قدرت را در دست بگيرد و شايد حتي شرايط اضراري در تركيه اعلام شود. غير از اردوغان، در ميان چهره‌هاي تاثيرگذار تركيه، هاكان فيدان رييس سازمان اطلاعات، حلوصي آكار وزير دفاع و سليمان سويلو وزير كشور تركيه وجود دارند. به نظر مي‌رسد از ميان اين سه نفر آكار از وضعيت بهتري براي رهبري تركيه برخوردار باشد. فيدان در ميان مردم تركيه شهرت دارد اما معمولا در پس پرده به فعاليت مشغول بوده است. سويلو، پس از اينكه رييس يكي از گروه‌هاي مافياي تركيه به نام سدات پكار در يك ويديو كه در يوتيوب منتشر شد ادعا كرد كه وزير كشور تركيه فاسد است در جنايات سازمان‌يافته دست دارد، به شدت در نظر افكار عمومي آسيب ديد.
آكار در مقايسه با فيدا و سويلو يك برتري ديگر نيز دارد. او بر ارتش تركيه فرماندهي مي‌كند. پس از آنكه از سال‌هاي 2003 و 2004 و براساس اصلاحاتي كه در تركيه صورت گرفت، كنترل نظاميان به دست سياستمداران غيرنظامي سپرده شد، برخي تحليلگران تمايل يافتند نقش ارتش تركيه در سياست را دست‌كم بگيرند. كودتاي نافرجام سال 2016 كه طي آن بسياري از ترك‌ها فارغ از گرايش سياسي‌شان با بازگشت نظاميان به سياست مخالفت كردند، در كنار پاكسازي گسترده افسران ارتش، اراده فرماندهان ارتش براي نقش‌آفريني در سياست را متزلزل كرد. با اين حال آكار، كه در دوران كودتا رييس ستاد مشترك ارتش تركيه بود و بعدها به سمت وزارت دفاع منصوب شد، بعد از جولاي سال 2016 نقش موثري در بازسازي نيروهاي نظامي تركيه ايفا كرد و اين كار او ممكن است ارتش را قادر سازد تا بار ديگر در عرصه سياسي به نقش‌آفريني بپردازد. البته اگر پاي حمايت از آكار در ميان باشد.
در طول پنج سالي كه از كودتاي سال 2016 تركيه گذشت، وزير دفاع مسوول نصب 65درصد افسران و صدها ژنرال در ارتش تركيه بوده است. روزهايي بود كه ارتش تركيه خود را فراتر از سياست قرار داد اما هرگز از حفاظت از نظام كماليستي تركيه دست نكشيد. اگر ارتش تركيه از طريق قانون، مقررات و دستورها كاملا تحت نظر غيرنظاميان قرار مي‌گرفت، آنگاه جايگاه آكار در ارتش چندان اهميت نداشت. اما اين‌طور به نظر مي‌رسد درحالي كه افسران ارتش تحت نظر غيرنظاميان هستند، اين نظارت از طريق نهادهاي سياسي انجام نمي‌شود بلكه اصل در اين كنترل و نظارت، عامل وفاداري است. افسران ارتش نفوذ و جايگاه نظامي خود را مديون دو نفر هستند كه آن دو نفر اردوغان و آكار هستند. بنابراين اگر اردوغان ناتوان شود و تا بميرد، تنها آكار خواهد بود كه در موقعيت بسيار قدرتمندي قرار خواهد گرفت.
ممكن است برخي در واشنگتن نگاهي به آكار بيندازند و بگويند: «بسيار خوب. خيلي هم بد نيست. آكار عملگرا است و ما مي‌توانيم با او كار كنيم.» البته اين تحليل غيرمنطقي نيست اما واقعيت اين است كه هيچ كسي از آكار انتظار ندارد در قبال امريكا دوستانه رفتار كند. آكار به لحاظ ايدئولوژيك و سياسي، افكاري مشابه اردوغان دارد. او حتي با افسراني نظامي كه عقايدي ضد غرب و ملي‌گرا دارند، رابطه بسيار خوبي دارد. آنها همچنين با افسراني كه در ناتو جايگاهي براي خود دست و پا كرده بودند مدت زمان زيادي از خدمت‌شان را در اروپا يا امريكا گذرانده بودند، برخورد كردند. يا آنها رابه اتهام ارتباط با فتح‌الله گولن به زندان انداختند يا اينكه مسووليت‌هاي‌شان را از آنها گرفته و به آنها تنزل درجه داده‌اند. آكار همچنين مسوول مستقيم اقدامات تند تركيه در مديترانه در تابستان سال 2020 بوده است و اين اقدامات تركيه را در مقابل يونان و فرانسه قرار داد. بنابراين خيلي سخت است اگر از كسي به آكار كه سليقه سياسي شبيه به اردوغان دارد انتظار داشته باشيم كه متفاوت عمل كند.
البته هنوز مشخص نيست كه وضعيت سلامتي اردوغان حقيقتا چگونه است و چه كسي قرار است جانشين او شود اما تحليلگران و برخي مقامات دولتي نبايد خيلي نسبت به پيروزي اردوغان در انتخابات سال 2023 خوشبين باشند. اگر اردوغان به انتخابات سال 2023 نرسد، نظام سياسي تركيه بازگشتي را تجربه خواهد كرد. اين امكان وجود دارد كه عرصه سياسي در تركيه بي‌ثبات شود. سال‌ها تحليلگران معتقد بودند كه مصر پس از حسني مبارك دراختيار پسرش جمال مبارك يا عمر سليمان رييس سازمان امنيت قرار خواهد گرفت اما هيچ كدام از اين دو احتمال عملي نشد. اشتباه بزرگ‌تر مي‌تواند اين باشد كه احتمال نرسيدن اردوغان به انتخابات سال 2023 را ناديده بگيريم و به اين اميد بمانيم كه اوضاع در تركيه وفق مراد خواهد بود.