پيشگامي مردم در جزيره قشم براي حفاظت از كوسه ماهيان

كوسه ماهيان جزو ماهيان غضروفي هستند. گوشت تازه، منجمد، شور، در آب نمك و دودي كوسه‌ها؛ باله، روغن كبد، پوست و چرم و حتي غضروف، دندان و فك آنها از جمله محصولات فرآوري شده‌اي هستند كه سال‌هاست توسط بشر مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اغلب ماهيگيران كوسه‌ها را مايه دردسر مي‌دانند، بنابراين تنها تعداد اندكي از كوسه‌هايي كه به صورت اتفاقي و حين ماهيگيري در تورهاي صيادي اسير مي‌شوند، مجدد رهاسازي مي‌شوند و بخش اعظم آنها در سواحل و اسكله‌ها جان مي‌دهند. كوسه‌ها در آب‌هاي جنوبي كشور ما هم پراكنش دارند و اتحاديه جهاني حفاظت از طبيعت (IUCN) حضور حدود ۴۶ گونه از كوسه‌ها را در آب‌هاي خليج‌فارس و درياي عمان تاييد كرده‌ است.  در حال حاضر ۱۳ گونه از كوسه ماهيان ايران در رده در معرض خطر و ۴ گونه در رده به‌شدت در معرض خطر هستند. فهيرا مشايخي سوزايي، مديرعامل موسسه كوليكر خليج‌فارس و عضو تيم بين‌المللي الاسموپراجكت پيشتر در مصاحبه با «اعتماد» گفته بود كه براساس بررسي‌هاي انجام شده از وضعيت صيد كوسه‌ها در استان‌هاي جنوبي ايران، به ترتيب كوسه چاك لب، كوسه شيري، كوسه دم خالدار، كوسه چانه سفيد و كوسه نوك تيز بيشترين ميزان صيد را در اين منطقه دارند اما متاسفانه صيد بي‌رويه و غيراصولي، آسيب‌هاي غيرقابل جبراني بر طبيعت و گونه‌هاي دريايي وارد كرده تا جايي كه به‌رغم صحبت‌هاي صيادان قديمي مبني بر وفور تعداد كوسه‌هاي‌ اره‌اي AFRICAN DWARF SAWSHARK در استان‌هاي جنوب ايران،  اين‌ گونه ارزشمند سال‌هاست كه ديگر در آب‌هاي اين مناطق ديده نمي‌شود.

اهميت حفاظت از كوسه‌ها در جزيره  قشم 
صديق نصيري، كارشناس مديريت محيط‌زيست سازمان منطقه آزاد قشم به «اعتماد» مي‌گويد: «جمعيت كوسه‌ماهيان و سپرماهيان در جهان به ‌شدت رو به كاهش بوده و براساس آمار رسمي اتحاديه جهاني حفاظت از طبيعت (IUCN) و كنوانسيون بين‌المللي تجارت گونه‌هاي در معرض انقراض گياهي و جانوري (CITES) بيش از نيمي از همه اين گونه‌ها در معرض تهديد يا در خطر انقراض قرار گرفته‌اند. طي بررسي‌هاي به عمل آمده توسط تيم اجرايي و عملياتي مديريت محيط‌زيست و موسسه كولي‌كر خليج‌فارس كه با مشاركت و حمايت برنامه كمك‌هاي كوچك تسهيلات محيط‌زيست جهاني (UNDP/GEF/SGP) در آب‌هاي اطراف جزيره قشم دنبال مي‌شود، تاكنون 30 گونه از كوسه‌ماهيان و سپرماهيان در معرض خطر انقراض و آسيب‌پذير در منطقه جزيره قشم و شمال تنگه هرمز ثبت شده‌اند كه اين موضوع نشان‌ از اهميت زيستگاه‌ها و اكوسيستم‌هاي ارزشمند در اين منطقه دارد. همچنين، برمبناي گزارش سازمان غذا و كشاورزي ملل متحد (FAO) درخصوص حجم و ميزان صيد كوسه‌ماهيان با استناد به گزارش ارسالي از سوي وزارت امور خارجه كشور، بيشترين ميزان صيد كوسه‌ماهيان در اقيانوس هند را بعد از كشورهاي هند و  پاكستان، ايران به خود  اختصاص داده ‌ است.»
برنامه‌هاي  جديد
 مديريت محيط‌زيست  منطقه آزاد  قشم
صديق نصيري مي‌گويد: «مديريت محيط‌زيست سازمان منطقه آزاد قشم، طي ماه‌ها و ساليان اخير برنامه‌هاي آموزشي را براي صيادان و جوامع محلي روستاها و شهرهاي جزيره قشم اجرا كرده كه خوشبختانه اين برنامه‌ها با مشاركت بالاي جوامع هدف همراه بوده ‌است. پس از سال‌ها اطلاع‌رساني و انجام آموزش در زمينه حفاظت از كوسه‌ماهيان و سپرماهيان در استان هرمزگان و جزيره قشم و البته برقراري ارتباط مستمر و سازنده با جوامع محلي و صيادي، اعتمادسازي و فرهنگ‌سازي، سرانجام مديريت محيط‌زيست بر آن شد كه با استناد به قوانين مصوب كشوري شامل قانون شكار و صيد (‌مصوب 16/03/1346، مجلس شوراي ملي) و اصلاحيه بعدي آن (مصوب 25/09/1375، مجلس شوراي اسلامي) و همچنين مصوبه شماره 442 شوراي عالي حفاظت محيط‌زيست مورخ 25/04/1398 با موضوع بهاي جانوران وحشي از لحاظ مطالبه ضرر و زيان، ممنوعيت صيد، فروش و عرضه كوسه‌ماهيان وارد عمل شود. در اين زمينه با توجه به بند (چ) قانون شكار و صيد، جرايم نقدي سنگيني براي متخلفان اين حوزه درنظر گرفته مي‌شود كه به عنوان مثال جريمه صيد كوسه كولي‌كر (كوسه نهنگ) مبلغ 000/000/500 ريال، انواع كوسه سرچكشي 000/000/350 ريال و ساير كوسه‌ها 000/000/100 ريال خواهد بود. در اين زمينه، براساس سياست اتخاذ شده در مديريت محيط‌زيست متخلفان براي بار اول اخطاريه كتبي دريافت كرده، براي بار دوم جريمه شده و براي بار سوم با معرفي به مراجع قانوني و قضايي پلمب مي‌شوند. شايان ذكر است طبق تبصره (5) مصوبه شماره 442 در صورتي‌كه گونه شكار شده ماده باشد، مبلغ ضرر و  زيان به سه  برابر افزايش  مي‌يابد.» 
در واكنش به اين خبر يكي از ساكنان بندرعباس به «اعتماد» گفت: «تابلوهاي ممنوعيت همه جا هست اما رستوران‌ها به راحتي گوشت كوسه مي‌فروشند. اميدوارم اين‌بار عزم جدي‌تري براي برخورد با متخلفان وجود داشته باشد.» صديق نصيري در پاسخ به اين مساله مي‌گويد: «اين انتقاد به صورت كلي بجاست؛ تابلوهاي ممنوعيتي كه در مناطق حفاظت شده توسط سازمان محيط‌زيست نصب مي‌شود، تابلوهاي بتوني بزرگ زرد رنگ با حاشيه‌هاي سبز است. متاسفانه نظارت و پيگيري هم در اين زمينه درست انجام نمي‌شود؛ چنانچه بسياري از اين تابلوها را مردم يا پاك مي‌كنند يا روي آنها يادگاري مينويسند. تمامي نظارت و پيگيري كه انجام مي‌شود، فقط در حد نصب تابلوست. اما قانون صيد و شكار مصوب سال 1346 است و موارد اصلاحي قانون صيد و شكار در سال 1375 توسط مجلس شوراي اسلامي مجدد تصويب شده. در بند 10 اين قانون به شوراي عالي حفاظت محيط‌زيست و نقش آن در تعيين جرايم اشاره شده بنابراين براساس بند (چ) قانون شكار و صيد و مصوبه شماره 442 شوراي عالي حفاظت محيط‌زيست مورخ 25/4/98 بهاي صيد و شكار جانوران وحشي اعلام شده كه اين قانون از تاريخ 7/10/1398 لازمالاجرا است. به صورت كلي ما در جزيره قشم متولي هستيم  و سازمان منطقه آزاد قشم در جزيره قشم اين مساله را به تمامي مجموعه‌ها و ذي‌نفع‌هايي كه با كوسه سر و كار دارند، ابلاغ كرده و روي اين موضوع نظارت دارد. چنانچه تا همين چندي پيش در برخي اسكله‌هاي گردشگري، تاكسيدرمي كوسه مي‌فروختند و موضوع پيگيري شد. با غرفه‌داران، صاحبان غرفه‌ها، تعاوني صيادي و گردشگري صحبت كرديم و موضوع را جمع كرديم. اما اين كار ساليان سال است كه رواج دارد و زمانبر است. فرهنگسازي و آموزش بايد انجام شود تا بتوانيم جامعه محلي را توجيه كنيم. اين كاري است كه در قشم به جديت انجام ميدهيم و مي‌خواهيم به نتيجه برسد اما در بندرعباس اگر گوشت كوسه و... ارايه مي‌شود، متوليان حوزه بايد پاسخگو باشند چون قانون از سال 1398 ابلاغ و مصوب و لازم‌الاجرا شده است. خواهش ما اين است كه اگر هر گردشگري در جزيره قشم فروش تاكسيدرمي كوسه، ارايه گوشت كوسه، روغن كوسه و... را مشاهده كرد، حتما با محيط‌زيست منطقه آزاد قشم در تماس باشد و اطلاع   بدهند كه پيگيري  شود.» 
چرا صيد و  فروش كوسه ماهيان ممنوع  شد؟
اگر به قشم سفر كرده باشيد، شايد در منوي برخي غذافروشي‌ها با نام پودوني (پوديني) مواجه شده باشيد. پودوني در اصل يك غذايي دريايي است كه نه‌تنها در قشم بلكه در برخي ديگر از شهرهاي ساحلي جنوب هم نام آن شنيده مي‌شود. ماده اوليه تهيه اين غذا، گوشت كوسه است. در عين حال كباب و سوپ كوسه هم گاهي در برخي غذافروشي‌ها سرو مي‌شود. بازار ماهي‌فروش‌ها (پاچال‌ها) نيز در قشم گاه و بيگاه شاهد خريد و فروش كوسه هستند؛ حتي در اپليكيشن‌هاي فروش آنلاين غذا مانند فرزفود و سايت ديوار هم مي‌توان ردپاي كوسه‌ها را سراغ گرفت. اما خوشبختانه با اقدام به‌موقع محيط‌زيست منطقه آزاد قشم و با همكاري مديريت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي، مديريت بازرگاني و اصناف، شركت فرز فود قشم، سايت ديوار و تعاوني‌هاي صيادي شهرها و روستاهاي جزيره قشم جلوي صيد و فروش كوسه ماهيان تا اطلاع ثانوي گرفته شد و هر گونه صيد و فروش كوسه ماهيان هم‌اكنون در جزيره قشم ممنوع است. اين در حالي است كه جرايم نقدي قابل توجه آن نيز به اطلاع رستوران‌ها، بومگردي‌ها، ميهمانپذيرها، فروشگاه‌ها و ساير عرضه‌كنندگان رسيده ‌ است.  كارشناس مديريت محيط‌زيست سازمان منطقه آزاد قشم درباره صيد و فروش كوسه ماهيان و جرايم نقدي صيد و فروش انواع كوسه ماهيان مي‌گويد: «در تابستان سال جاري مدير محيط‌زيست منطقه آزاد قشم، آقاي مهندس سيدمحمد هاشم داخته در نامه‌هاي جداگانه‌اي به نماينده‌هاي صيادان روستاهاي ديرستان و شيب دراز، مديرعامل شركت تعاوني صيادي دولاب، مديرعامل شركت تعاوني صيادي سياف موج رمچاه قشم، مديرعامل تعاوني صيادي بندر صلخ و مدير بندر صيادي صلخ، مديرعامل تعاوني صيادي هوور مسن، مديرعامل شركت تعاوني صيادان شهر درگهان، رييس تعاوني صيادي شهاب هرمزگان سوزا، مدير تعاوني صيادي شهر قشم، مديرعامل شركت فرز فود قشم، دهيار روستاي توريان، دهيار روستاي رمكان، دهيار روستاي سهيلي و دهيار روستاي گورزين ممنوعيت‌هاي صيد، فروش و ارايه انواع كوسه ماهيان توسط صيادان، اسكله‌هاي صيادي، سردخانه، بازار ماهي‌فروشان و پاچال‌ها را عنوان كردند و اين اطلاع‌رساني در قالب گسترده‌اي انجام شد. صيد، فروش و ارايه انواع كوسه ماهيان جرم تلقي شده و مشمول جرايم نقدي صيد و شكار جانوران است. در اين برنامه اخير با همكاري و حمايت مديريت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي، مديريت بازرگاني و اصناف و تعاوني‌هاي صيادي شهرها و روستاهاي جزيره اطلاعيه‌ها و قوانين ممنوعيت صيد، فروش و عرضه انواع كوسه‌ماهيان براي تمامي بخش‌هاي مربوطه در جزيره قشم ابلاغ شده است. در مجموع با توجه به فعاليت‌هايي كه مديريت محيط‌زيست سازمان منطقه آزاد قشم از ساليان گذشته درخصوص كوسه ماهيان و حفاظت از آنها انجام داده بود، قدم‌هاي بسيار مثبتي برداشته شده و طي 3 الي 4 سال گذشته تيم كوليكر خليج‌فارس هم به اين فعاليت‌ها اضافه شد. تيم كولي‌كر در اجراي برنامه‌هاي آموزشي همچون كارگاه آموزشي ممنوعيت استفاده از كوسه (كولي) در بومگردي‌ها و رستوران‌هاي محلي قشم مشاركت داشت و مراحل كار گام  به گام  پيش  رفت.» نصيري در پاسخ به اين سوال كه اين اطلاع‌رساني‌ها از جانب مردم محلي جزيره قشم تا چه اندازه جدي گرفته شده، مي‌گويد: «ذكر اين نكته حائز اهميت است كه يك اطلاعيه در قالب كاغذ A4 به بوم‌گردي‌ها و رستوران‌هاي محلي تحويل داده شد تا كوسه از منوهاي پيشنهادي غذا حذف شود كه خوشبختانه اين اقدام با استقبال آنها انجام شد. بعد از برگزاري دوره آموزشي شاهد بوديم كه خبر آن در جزيره به سرعت پخش شد. البته در كنار مكاتبات با تعاوني‌هاي صيادي، همفكري و مشاركت با پاچال‌ها (بازارهاي سنتي فروش ماهي) هم آغاز شد. در روستاي توريان و رمكان و طبل با دهياري‌ها هم صحبت شد تا دهيارها اهميت ماجرا را براي مردم محلي تشريح كنند. در شهرهايي مانند طبل و روستاهاي سهيلي و گورزين كه اسكله گردشگري دارند؛ موضوع فروش تاكسيدرمي كوسه مشكلي جدي است و در همين زمينه هم مكاتبه و همفكري انجام شد. از آنجايي كه تاكيد بر اين بود كه اطلاع‌رساني به همه بخش‌هاي مرتبط با موضوع كوسه ماهيان يكپارچه انجام شود لذا با مديريت ميراث فرهنگي و گردشگري و صنايع دستي هم مكاتبه‌هايي صورت گرفت چون تمامي بومگردي‌ها و رستوران‌هاي محلي، ميهمانپذيرها، كلوب‌هاي غواصي و فروشگاه‌هاي ارايه‌دهنده صنايع دستي زيرمجموعه آنها بودند. مديريت بازرگاني و اصناف منطقه آزاد قشم همچون بخش رستوران‌ها و فست‌فودها و اصناف ديگر را شامل مي‌شود، در طرح لحاظ شدند. خوشبختانه به واسطه اطلاع‌رساني گسترده توسط مديريت بازرگاني و اصناف و مديريت ميراث فرهنگي تاثيرات بسيار مثبتي را در جزيره شاهد بوديم و هم‌اكنون براساس ارزيابي‌هاي اوليه موفقيت 80درصدي حاصل شده كه به نوبه خود چشمگير است.»