گذري بر فيلم‌هاي خارجي پانزدهمين جشنواره سينماحقيقت
راهي براي دوباره ديدن اين فيلم‌ها وجود ندارد؟
محسن خيمه‌د‌وز
در ميانه بحران كرونا و در زمانه حذف تنها پنجره جهاني ايران به دنياي سينما (حذف جشنواره جهاني فيلم فجر)، بخش خارجي پانزدهمين جشنواره سينماحقيقت تنها كورسويي از سينماي جهان را در برابر ديدگان سينمادوستان ايراني قرار مي‌دهد. چشم‌اندازي محدود به سينماي مستند و با عبور از كانال‌هاي متعدد سليقه‌اي و مميزي. با اين حال با همين حداقل هم مي‌توان گفت فيلم‌هاي خوبي در بخش خارجي جشنواره سينماحقيقت (آذر ۱۴۰۰) نمايش داده شد كه مروري كوتاه بر آنها مي‌تواند لذت ديدن‌شان را با ديگران سهيم شود. هر چند متاسفانه راهي براي ديدن دوباره آنها وجود ندارد؛ نه در اكران داخلي، نه در فضاي مجازي.
(2018) OEconomia - اقتصاد
مستند اقتصاد به كارگرداني كارمن لوسمن از مستندهاي ديدني جشنواره بود كه به تحليل دقيق عملكردهاي نظام پولي سرمايه‌داري مي‌پردازد و به اين تحليل‌هاي فكري و آماري گاه سنگين، فرم زيباي روايي و تصويري مي‌دهد. مستند اقتصاد در مسير اين تحليل چندوجهي از نظام سرمايه، مخاطب را در برابر اين پرسش‌هاي جالب قرار مي‌دهد: چرا در دهه‌هاي گذشته، به موازات رشد اقتصادي، بدهي‌ها افزايش يافته و شكاف بين فقير و ثروتمند افزايش يافته است، آيا در دوران رشد اقتصادي به‌سر مي‌بريم يا در دوران فروپاشي اقتصادي، كدام‌يك زودتر دچار زوال مي‌شود، اكولوژي يا سرمايه‌داري، مستند اقتصاد همچنين به اين نكات هم اشاره زيبايي داشت: براي كسب سود، نياز به بدهي داريم. با غني‌تر شدن، هر روز فقيرتر مي‌شويم، رشد بدون بدهي، وجود ندارد، مستند اقتصاد تركيبي است از گفت‌وگو و تحليلي روايتگر با بياني زيبا و گرافيكي از آمارها و مباني علمي اقتصاد جهاني. فرم اين روايتگري گاه از منظر دوربيني است كه خودش را دنبال مي‌كند و گاه از نگاه ناظر دوم شخص است كه در ميانه گفت‌وگوي چند اقتصاددان حرفه‌اي دور يك ميز، تحليل‌هاي دقيق آنها را از نظام سودآوري در ساختار سرمايه‌داري روايت مي‌كند.
(2020) ULTIMINA آلتيمينا
مستند آلتيمينا به كارگرداني جاكوپو گوادري ماجراي زندگي دختري است كه هشتاد سال قبل در يك خانواد‌ه كشاورز فقير در توسكاني به دنيا آمد و اينك به تنهايي در مزرعه قديمي زندگي مي‌كند و خاطراتش را از طريق عكس‌هاي آلبومش بيان مي‌كند. اين مستند كه ارزش قوم‌شناسي و مردم‌شناسي دارد به گواه پرتره و ناظر به گفت‌وگوي آلتيمينا با كارگردان است و بيشتر به نمايش عكس متكي است تا بيان شخصيت اصلي.
(2021) River رودخانه
مستند رودخانه به كارگرداني جنيفر پودم را مي‌توان شاهكار مستند در اين جشنواره ناميد. در هر زمينه‌اي، فيلم رودخانه زيبا و ديدني است، از صداي راوي آنكه صداي بازيگر مشهور سينما، ويلم دافو است و تصويرش را به رسم يادبود در نماهاي آغازين فيلم به هنگام ضبط روايت در استوديو مي‌بينيم، تا اركستري كه همزمان روي نماهاي ديدني فيلم مي‌نوازد، از نماهاي بسيار زيبا و شگفت‌انگيزي كه درباره رودخانه در مناطق مختلف كره‌زمين با زيبايي تصويربرداري شده تا تدوين و مونتاژ زيباي اين تصاوير. فيلم رودخانه هستي‌شناسي رودخانه است و روايتگري خود را با اين جمله حيرت‌انگيز و فراموش‌نشدني از دبليو. اچ. اودن آغاز مي‌كند كه مي‌گويد:
«هزاران نفر بدون عشق زندگي كرده‌اند، ولي حتا يك نفر بدون آب زندگي نكرده است.»
از ديگر جملات ماندگار مستند رودخانه عبارتند از: براي اينكه مثل رودخانه باشيد بايد وحشي باشيد، با اراده و بي‌قيد، به سوي اقيانوس، با هدف سقوط، رودخانه گذشته را به حال مي‌ريزد تا تبديل به آينده شود، از رودخانه مراقبت كنيد تا رودخانه از شما مراقبت كند، مثل رودخانه باشيم، باهم جاري شويم. مستند رودخانه روايت خود را از ابتداي شكل‌گيري رودخانه روي كره‌زمين آغاز مي‌كند و به وضعيت آن در قرن بيست‌ويكم مي‌رسد. دوربين با تصويربرداري‌هاي چشم‌نواز و زيبا، روايتگر داناي كل از يك مورد مشخص است: رودخانه و تاثير آن بر زندگي و زيست‌جهان بشر. مستند رودخانه با زيبايي و دقت نشان مي‌دهد كه بقاي تمدن و فرهنگ وابسته به آب است و نابودي فرهنگ و تمدن هم از طريق بي‌آبي است؛ مواردي كه بارها و بارها در تاريخ اتفاق افتاده است.
(2021) Try Harder بيشتر تلاش كن
مستند بيشتر تلاش كن به كارگرداني دبي لوم، روايتگر اضطراب دانش‌آموزاني است كه در يك رقابت فشرده براي ورود به كالج آماده مي‌شوند. مستند به شكل روايت دوم‌شخص با لحظات حساس هر دانش‌آموز و كاراكترهاي متفاوت والدين‌شان همراه مي‌شود. نماهاي پاياني و چند ثانيه‌اي اين مستند از زيباترين لحظات ثبت‌شده در جهان مستند است وقتي كه ما شاهد شوك وارد به يك دانش‌آموز هستيم، زماني كه نامش را در ميان پذيرفته‌شدگان معروف‌ترين دانشگاه جهان مي‌بيند.
(2020) Citizen Asheآرتور‌اش
مستند آرتور‌اش به كارگرداني ركس ميلر و سام پولارد، داستان اسطوره سياهپوست تنيس امريكا و جهان است كه شامل كودكي، نوجواني و تنيس حرفه‌اي اوست و نيز شامل ازدواجش با يك زن سفيدپوست، فعاليت اجتماعي او و نهايتا مرگ تراژيكش به دليل تزريق خون آلوده به ايدز. اش يك مستند خوش‌ساخت و ديدني در حد و اندازه آرتور‌اش است. همسر آرتور‌اش بعد از درگذشت آرتور جملات قشنگي گفت: وقتي مهربان باشي، هدفمند ميشي، آدم مهربان هدفمند، گنج است. گنجي كه فقط وقتي از دستش بدي مي‌شناسيش، وقتي همه چي درسته، مشكوكه، هميشه يه جاي كار مي‌لنگه.
(2021) Mau مائو
مستند مائو به كارگرداني يونو برگمن و بنيامين برگمن، يك پرتره ديدني و خوش‌ساخت از بروس مائو، ديزاينر و طراح است و روايتگر ظهور او در دنياي طراحي و ديزاين معاصر. ديزاين و طراحي، جهاني است كه انسان‌ها خلق مي‌كنند درحالي‌كه اكسيدنتال‌ها جهاني است كه مستقل از انسان وجود داشته است. در اين تقسيم‌بندي، ديزاين حالت آرماني پيدا مي‌كند، البته نه آرمان‌هاي ايدئولوژيك كه تحقق‌ناپذيرند بلكه آرمان‌هاي استتيك كه تحقق‌پذيرند، مثل عقلانيت، مثل زيبايي. مثل طراحي‌هاي بروس مائو.
جملات ماندگار بروس مائو در اين مستند شنيدني است: جهان، يا اتفاقي است (اكسيدنتال) يا طراحي شده است (ديزايند) من بخش ديزاين را انتخاب كرده‌ام، شما فقط دو راه براي زندگي داريد: يا در مسير اتفاقات قرار بگيريد، يا زندگي را طراحي كنيد، كار من راه‌حل نشان دادن نيست. كار من پاسخ دادن به پرسش‌هاي شما هم نيست. كار من ايجاد الهام و الهام‌بخشي براي حل مسائل به كمك يكديگر است، كار من اين است كه در هيچ شرايطي وا ندهم، متوقف نشوم و تا انتها بروم. اين دشوارترين نوع طراحي است، در بدترين شرايط مي‌توان با بهترين ديزاين و طراحي آينده‌اي خوب را از درون شرايط بد بيرون كشيد. بروس مائو بزرگ‌ترين نمايشگاه ديزاين را در كانادا با نام «طراحي بزرگ» راه انداخت، سپس آن را به چين برد و با نام «اقدام بزرگ» افتتاح كرد اما وقتي با كارشكني چينيان مواجه شد، نمايشگاهش را دركانادا، اين‌بار، با نام «تغيير بزرگ» ايجاد كرد. مستند مائو به اين ترتيب هم در فرم درخشان است، زيرا نشاني از طراحي‌هاي مائو را در فرم خود دارد، هم در محتوا عميق است، زيرا مبتني بر انديشه‌هاي طراحانه مائوست، به عبارت ديگر، مستند مائو در اندازه بروس مائوست، در اندازه يكي از طراحان بزرگ معاصر و در اندازه يكي از الهام‌بخش‌هاي جهان كنوني.
(2020) The Mole agent مامور نفوذي
فيلم مستند- داستاني مامور نفوذي به كارگرداني مت آلبردي، ماجراي مردي شيليايي است به نام سرجيو كه توسط كارآگاه رومولو استخدام مي‌شود تا به عنوان يك مامور نفوذي وارد خانه سالمندان شود و ببيند در آنجا با ساكنان سالمند چگونه رفتار مي‌كنند. درخواست مامور نفوذي از جانب دختر يكي از زنان سالمند در خانه سالمندان به كارآگاه رومولو داده شده. مستند مامور نفوذي هم مستند خوبي از زيست سالمندان است، هم يك كمدي داستاني از نفوذ يك مامور آماتور به دورن خانه سالمندان و طنزي از شكل‌گيري روابط بين او و ديگر ساكنان آن خانه.
(2020) To the Moon به ماه
فيلم «به ماه» به كارگرداني تادها او ساليوان، شاعرانه‌ترين فيلم جشنواره پانزدهم است كه يك قصيده بلند سينمايي و يك شعر بصري بي‌نظير درباره زيباشناسي ماه است كه از طريق ۱۳۰ سكانس منتخب از فيلم‌هاي تاريخ سينما همراه با تصاويري كه به‌طور اختصاصي براي همين فيلم تهيه شده، روايت مي‌شود. مستند «به ماه» يك شعر بصري و بي‌نظير سينمايي است كه فقط بايد ديده شود، آن‌هم روي پرده عريض. به ويژه وقتي تصاويري از علي نصيريان، عزت‌الله انتظامي و پرويز فني‌زاده هم در فيلم ديده مي‌شود.