ده‌ها كشته و زخمي در اعتراضات سراسري قزاقستان
جولان خشم و خشونت
شهاب شهسواري
روز جمعه آلماتي، بزرگ‌ترين شهر قزاقستان و شهرهاي ديگر اين جمهوري آسياي مركزي، شاهد پنجمين روز از اعتراضات گسترده ضد حكومتي بود كه از يكشنبه گذشته و در پي افزايش ناگهاني قيمت سوخت آغاز شد. هر چند در ساعات اوليه روز جمعه، قاسم جومارت توكايف، رييس‌جمهور قزاقستان از «بازگشت نظم و امنيت تا حد زياد» به سراسر كشور خبر داده بود، اما رسانه‌ها براي پنجمين روز متوالي از شنيده شدن صداي گلوله و تجمع اعتراضي در ميدان اصلي شهر آلماتي خبر دادند. اعتراضات در قزاقستان در شرايطي ادامه پيدا كرده است كه نظاميان روسيه به درخواست دولت قزاقستان به اين كشور وارد شده‌اند و به گزارش رسانه‌ها، رييس‌جمهور اين كشور دستور تيراندازي مستقيم به آنهايي كه از سوي دولت تروريست‌ها و آشوبگران مسلح خوانده مي‌شوند، داده است. براساس آمار منتشره توسط وزارت كشور قزاقستان، در طول چهار روز درگيري ميان معترضان و نيروهاي امنيتي ۲۶ «تبهكار مسلح» و ۱۸ نيروي امنيتي كشته شده‌اند. چهارشنبه گذشته در كنار ساختمان شهرداري و تعداد زيادي از ساختمان‌هاي دولتي شهر آلماتي فرودگاه بين‌الملل آلماتي به تسخير معترضاني در آمده بود كه هر چند ابتدا به افزايش ناگهاني قيمت گاز مايع اعتراض داشتند، اما حتي بعد از ارزان شدن مجدد قيمت گاز مايع، باز هم در خيابان‌ها ماندند و به اعتراض ادامه دادند. روز جمعه خبرگزاري‌ها اعلام كردند كه فرودگاه بين‌المللي آلماتي، بزرگ‌ترين شهر و پايتخت پيشين قزاقستان از كنترل معترضان خارج شده است و نيروهاي امنيتي قزاقستان و نيروهاي سازمان پيمان امنيت جمعي در آن مستقر شده‌اند.
اعتراضات چگونه آغاز شد؟
اعتراضات به افزايش قيمت سوخت، از شهر جانااوزن آغاز شد، شهري كوچك در غرب قزاقستان كه اعتراضات به حكومت در آن بي‌سابقه نيست. سال ۲۰۱۱ در رويدادي كه به قتل عام جانااوزن مشهور شد، اعتراض كارگران نفت و گاز در اين منطقه نفت‌خيز كرانه درياي خزر به شدت از سوي حكومت سركوب شد و دست‌كم ۱۷ معترض كشته و ۱۰۰ نفر ديگر از جمله معترضان و شهروندان ديگر مجروح شدند. همزمان با سال نوي ميلادي، بار ديگر اين شهر كوچك در استان ساحلي مين‌قشلاق، پيشتاز اعتراضات به آزادسازي قيمت گاز مايع و افزايش ناگهاني آن به دوبرابر گذشته شد. اعتراضاتي كه به سرعت به ديگر شهرها، از جمله آلماتي پايتخت پيشين و بزرگ‌ترين شهر قزاقستان و ديگر مناطق شمالي اين كشور سرايت كرد. رامين مهمان‌پرست، سفير پيشين جمهوري اسلامي ايران در قزاقستان در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: «اين اقدام را مي‌توان يك بي‌تدبيري از سوي دولت قزاقستان دانست كه گاز مايع را يك دفعه دو برابر گران كرد، بدون اينكه توجيهي در مورد آن صورت بگيرد يا مردم را در جريان فرآيند تصميم‌گيري قرار بدهد يا برنامه‌هاي جبراني تدارك ببيند كه مردم فشار كمتري از افزايش قيمت سوخت ببينند و نتيجه كسب درآمد بيشتر را مردم به شكل بهتري در زندگي خودشان احساس كنند.»هشدارهاي ابتدايي قاسم جومارت توكايف، رييس‌جمهور نتوانست معترضان را از ادامه اعتراضات بازدارد. رييس‌جمهور قزاقستان تلاش كرد با اقدامات جبراني، جمعيت خشمگين معترضان را آرام كند، او دستور داد كه قيمت گاز مايع به كمتر از قبل بازگردد، كابينه را وادار به استعفا كرد و حتي نورسلطان نظربايف، رهبر ابدي قزاقستان را از مقام رياست بر شوراي امنيت ملي كنار گذاشت. اما هيچ يك از اين اقدامات نتوانست جلوي گسترده‌تر شدن اعتراضات را بگيرد. مهمان‌پرست معتقد است: «شايد دولت قزاقستان تصور مي‌كرد كه اعتراضي هم اگر رخ بدهد كوچك‌تر و قابل كنترل‌تر خواهد بود. دولت بعد از اينكه اعتراضات گسترده شد، قيمت گاز مايع كه از ۶۰ تنگه به ۱۱۰ تنگه رسيده بود را دوباره كاهش داد و به ۵۰ تنگه رساند و كمتر از قيمت قبلي عرضه كرد. اما مردم ديگر با اين اقدام آرام نشدند و اين موجي بود كه گسترش پيدا كرد.» در پي گسترده‌تر شدن اعتراضات و تبديل شدن اعتراضات معيشتي به مخالفت با حكومت، توكايف دستور سركوب شديد معترضان را صادر كرد و از نيروهاي سازمان پيمان امنيت جمعي تحت رهبري روسيه خواست تا براي كمك به نيروهاي امنيتي قزاقستان به اين كشور وارد شوند، همزمان دستور قطع خطوط ارتباطي از جمله اينترنت در اين كشور صادر شد. هر چند پنجشنبه شب برخي گزارش‌ها حاكي از اتصال مجدد اينترنت در برخي نقاط قزاقستان بود، اما صبح جمعه پايگاه خبري اسپوتنيك روسيه از قطع مجدد اينترنت در اين كشور خبر داد.
«تروريست‌هاي مسلح» را بكشيد
رييس‌جمهور قزاقستان، روز جمعه رسما در مقابل دوربين‌هاي تلويزيوني به نيروهاي امنيتي كشور مجوز شليك مستقيم به معترضان داد. روز جمعه قاسم جومارت توكايف، رييس‌جمهور قزاقستان در سخناني كه به صورت مستقيم از شبكه‌هاي تلويزيوني قزاقستان پخش شد، مدعي شد كه ۲۰ هزار ياغي به شهر آلماتي حمله كرده‌اند و معترضان را «تروريست‌هاي تربيت شده در خارج از كشور» توصيف كرد. وي گفت كه به پليس دستور داده است تا بدون هشدار به اين تروريست‌ها شليك كنند. او همچنين در اين سخنراني احتمال گفت‌وگو و مصالحه با معترضان را رد كرد و گفت: «چه گفت‌وگويي مي‌توان با تبهكاران و جانيان داشت؟» توكايف در اين سخنراني از مسكو به خاطر اعزام نيروهاي «سازمان پيمان امنيت جمعي» براي حفظ امنيت در قزاقستان «تشكر ويژه» كرد. گفته مي‌شود كه نزديك به ۲۵۰۰ نيروي نظامي عمدتا روس از كشورهاي عضو سازمان پيمان امنيت جمعي به درخواست دولت قزاقستان و براي كنترل وضعيت امنيت اين كشور در پي اعتراضات به قزاقستان آمده‌اند. به گزارش رسانه‌هاي محلي قزاقستان، روز جمعه هشدار تهديد تروريستي در اين كشور به سطح «قرمز بحراني» افزايش پيدا كرده است.
روسيه يا غرب: كدام يك به اعتراضات
دامن مي‌زند؟
اعتراضات در قزاقستان همزمان با رويارويي‌هاي گسترده روسيه با دولت‌هاي غربي و ناتو تحت رهبري امريكا در اوكراين رخ مي‌دهد. اين همزماني باعث شده است كه هر دو طرف اتهام‌زني به يكديگر را درخصوص بي‌ثبات كردن قزاقستان و چشمداشت به اين كشور بزرگ آسياي مركزي در پيش بگيرند. رامين مهمان‌پرست مي‌گويد: «اينجا صحنه رقابت بين روسيه و امريكاست و همه جدال‌هايي كه صورت مي‌گيرد، يك ريشه سياسي در رقابت بين امريكا و روسيه در آن پنهان است.» وزارت خارجه روسيه در بيانيه‌اي كه به مناسبت اعزام نيروهاي سازمان پيمان امنيت جمعي به قزاقستان منتشر كرد، تصريح كرده است: «رويدادهاي اخير در قزاقستان را تلاشي الهام گرفته از خارج براي تضعيف خشونت‌آميز امنيت و يكپارچگي كشور مي‌دانيم.» مهمان‌پرست با وجود اينكه معتقد است هر دو روايت در مورد اوضاع قزاقستان صحيح است، اما معتقد است: «كشورهاي غربي و به ويژه امريكايي‌ها با توجه به اعتراضات خاموش در قزاقستان، به صورت طبيعي به دنبال اين بودند كه با استفاده از روش‌هاي نرم‌افزاري خودشان استفاده بكنند و سعي كنند كه جمهوري‌هاي سابق شوروي را از وابستگي به روسيه دور كنند يا بتوانند حلقه اطراف روسيه را تنگ‌تر كنند.» در برابر هر چند سخنگوي وزارت خارجه امريكا به‌رغم فشار خبرنگاران براي اتهام‌زني به روسيه در مورد قزاقستان در نشست خبري روز پنجشنبه‌اش سكوت اختيار كرد و فقط بر نظاره‌گر بودن امريكا بر رفتار نيروهاي سازمان پيمان امنيت جمعي، از جمله در حوزه حقوق بشر و تلاش براي تصرف نهادهاي مدني در قزاقستان بسنده كرد، اما رسانه‌هاي با نفوذ امريكايي به شدت در حال فضا‌سازي عليه روسيه در قضيه قزاقستان هستند. كيسي ميشل، روزنامه‌نگار شناخته شده در يادداشتي براي نشريه فارن پاليسي مي‌نويسد: «اگر رسالت تاريخي فرضي [ولاديمير] پوتين [رييس‌جمهور روسيه] شامل بازگرداندن سرزمين‌هايي كه متعلق به روسيه تصور مي‌شوند باشد، آنگاه شمال قزاقستان از هر زمان ديگري در چند دهه گذشته به خاك روسيه نزديك‌تر است. اين واقعيت وقتي اهميت بيشتري پيدا مي‌كند كه بدانيم كرملين به دليل افول حمايت داخلي دنبال به نمايش گذاشتن قدرت خود در خارج است و به همين دليل تلاش مي‌كند به اوكراين و ديگر كشورهاي ملي‌گرايان روس كه معتقدند زمينهاي روس را تصرف كرده‌اند، حمله كند.» رامين مهمان‌پرست، سفير كشورمان در قزاقستان بين سال‌هاي ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۸ به «اعتماد» مي‌گويد: «مهم‌ترين نكته اين است كه رقابت اصلي ميان جبهه غرب به رهبري امريكا با روسيه يك واقعيت است. در گرجستان، ارمنستان، آذربايجان، اوكراين و بلاروس به روشني شاهد اين رقابت هستيم و در قزاقستان و قرقيزستان نيز شاهد همين نوع رقابت هستيم. از زمان فروپاشي شوروي همواره اين رقابت سنگين ميان غرب و روسيه وجود داشت كه هر طرف هژموني خود را تقويت كند. هر دو روايت درست است، هم امريكايي‌ها و غربي‌ها دنبال اين هستند كه اين جمهوري‌ها را از روسيه دور كنند و در فضاي جديدي به اسم دموكراسي و فرهنگ جديد غربي قرار بدهند، از طرف ديگر هم روس‌ها از تمامي ابزار سياسي، امنيتي و نظامي خودشان را به كار مي‌گيرند براي اينكه حوزه اقتدار خودشان را حفظ و همه جمهوري‌هاي استقلال يافته از شوروي سابق را به خودشان وابسته كنند.»
ريشه‌هاي يك خيزش عمومي
قزاقستان يك كشور نفت‌خيز و ثروتمند و از جمله جمهوري‌هاي استقلال‌يافته از شوروي سابق است كه تا پيش از اين وضعيت نسبتا باثباتي داشته است. اما چگونه افزايش قيمت يك قلم كالا باعث چنين اعتراضات گسترده‌اي در اين كشور شده است؟ مهمان‌پرست مي‌گويد: «هر حادثه اجتماعي كه اتفاق مي‌افتد زمينهاي را لازم دارد، يك سابقه و عاملي كه به نقطه انفجار بگذارد. سابقه نارضايتي‌ها به دليل اختلاف طبقاتي و فقدان آزادي‌هاي سياسي، در كنار رقابت‌هاي غرب و روسيه كه تاثير خود را بر جامعه قزاقستان گذاشته بود، با جرقه افزايش قيمت گاز مايع به مرحله انفجار رسيد.» مهمان‌پرست معتقد است: «همزمان با افزايش درآمد نفت و گاز قزاقستان و برنامه‌هاي توسعه‌اي كه در سراسر كشور تعريف شده بود، پروژه‌هاي زيادي توسط كشورهاي خارجي به مرحله اجرا در آمد. اين مساله از يك‌سو باعث پيشرفت و توسعه كشور مي‌شد، اما از سوي ديگر يك نوع دوقطبي ميان مردم ايجاد كرد. توسعه و پيشرفت قزاقستان با افزايش چشمگير اختلاف طبقاتي همراه بود.» مهمان‌پرست ادامه مي‌دهد: «شركت‌ها و افرادي كه جزو طبقه خاص مرتبط با حاكميت بودند، مي‌توانستند از اين توسعه منتفع شوند و درآمدهاي سرسام‌آوري كسب كنند، در برابر خيلي از مردم هر چند نسبت به گذشته افزايش درآمد پيدا مي‌كردند، اما هر قدر جلوتر مي‌رفتيم فاصله طبقاتي، بين مردم عادي و قشري كه ناگهان به ثروت بزرگي دست پيدا كرده بودند، بيشتر مي‌شد. معروف بود كه در قزاقستان مردم را اگر دو قسمت كنيم، يا كلاس اكونومي هستند يا فرست كلاس و در اين بين طبقه كلاس بيزنس وجود ندارد. حتي در حوزه تجارت هم اگر كسي مي‌خواست تجارت موفقي در قزاقستان داشته باشد، گفته مي‌شد كه يا بايد كالاهايي ارزان‌قيمت براي مردم عادي به فروش گذاشته شود يا كالاهايي بسيار لوكس و گران‌قيمت براي طبقه خاص نزديك به حكومت.»
مهمان‌پرست در مورد وضعيت سياسي قزاقستان هم توضيح مي‌دهد: «اين اختلاف‌هاي طبقاتي زمينه‌هايي را براي اعتراضات فراهم كرده است. در كنار اين مساله در انتخابات مختلف شاهد بوديم كه آن انتظاراتي كه مردم در انتخابات از يك رقابت آزاد داشتند، برآورده نمي‌شد. نخست اينكه به شكل‌هاي مختلف، حتي با تغيير قانون اساسي رياست‌جمهوري نورسلطان نظربايف تمديد مي‌شد. اين موضوع با خواسته بخشي از مردم براي برگزاري انتخابات آزاد مغايرت داشت. حاكميت قزاقستان بدون توجه به خواست اين بخش از جامعه با اقتدار خواست خود را پيش مي‌برد. در رقابت‌هاي انتخاباتي شاهد رقابت‌هاي واقعي نبوديم، اگر هم فردي مي‌توانست رقابت نزديك و خطري براي تغيير در ساختار حكومتي ايجاد كند، به شكل‌هاي مختلف حذف مي‌شد. زمينه اعتراضات چه در زمينه اختلاف طبقاتي و چه در زمينه فقدان رقابت واقعي سياسي در قزاقستان وجود داشت.»
وزير پيشين نظربايف كه خودش را رهبر معترضان مي‌داند
مختار ابليازوف، بانكدار سابق در قزاقستان روز جمعه در مصاحبه با رويترز گفت كه خود را رهبر اعتراضات در قزاقستان مي‌داند. او كه در گذشته در دولت نور سلطان نظربايف وزارت انرژي را برعهده داشت، مي‌گويد: «روزانه معترضان در آلماتي از من مي‌پرسند كه چگونه بايد عمل كند.» او همچنين اعلام كرد كه اگر اعتراض به ميزان مناسب برسد، براي رياست «دولت موقت» به قزاقستان بازخواهد گشت. اين بانكدار سابق كه در پاريس مصاحبه خود را انجام داده است، همچنين افزود كه براي هماهنگي اعتراضات از كشورهاي غربي بودجه دريافت نكرده است. در عين حال، ابليازوف از كشورهاي غربي خواست تا در آنچه در قزاقستان اتفاق مي‌افتد مداخله كنند تا از نزديكي اين جمهوري با روسيه جلوگيري كنند.
شهرت از دست رفته
نورسلطان نظربايف، رييس‌جمهور پيشين و رهبر كنوني قزاقستان، يكي از اصلي‌ترين اهداف شعارهاي معترضان است. او كه از ۳۰ سال پيش تا سال ۲۰۱۹ به صورت پيوسته رييس‌جمهور قزاقستان بود، دو سال پيش از مقام خود كناره‌گيري كرد و توكايف را به جانشيني خود برگزيد. تصاوير منتشر شده در شبكه‌هاي اجتماعي نشان مي‌دهد كه در شهر تالدي قورغان مجسمه نظربايف توسط مردم معترض پايين كشيده مي‌شود.بسياري معتقدند كه نظربايف همچنان سررشته امور را از پشت پرده دراختيار دارد. مختار ابليازوف، رهبر خودخوانده معترضان قزاقستان در گفت‌وگو با رويترز مي‌گويد: «نظربايف هر چند كه در حال حاضر درون كشور نيست، اما فرقي نمي‌كند چون تلفن و ارتباطات وجود دارد و به هر كسي كه در قدرت است از جمله توكايف دستور مي‌دهد و آنها هم دستوراتش را اجرا مي‌كنند.» اين مقام پيشين قزاقستان توكايف را «اثاث خانه» نظربايف توصيف مي‌كند. سفير پيشين ايران در قزاقستان هم تا حدي با اين موضوع موافق است: «در قزاقستان فقط يك فرد به عنوان چهره اصلي وجود دارد و او آقاي نظربايف است. توكايف در دوران رياست‌جمهوري نظربايف دوره‌اي وزير خارجه، دوره‌اي رييس سنا و مسووليت‌هاي مختلف ديگري برعهده داشت، اما همه در قزاقستان مي‌دانند كه فقط يك چهره فرد اصلي است، آقاي نظربايف سهم اصلي را دارد و بقيه زيرمجموعه او هستند.» وي در مورد محبوبيت نظربايف در افكار عمومي توضيح مي‌دهد: «اينكه خود نظربايف محبوبيت دارد يا نه، بايد گفت او هنوز به عنوان رهبر پشت پرده جريان را كنترل مي‌كند، قزاقستان را به يك كشور پيشرفته تبديل كرد و توانست توازن سياسي بين قدرت‌هاي جهاني برقرار و از درآمدهاي نفت و گاز براي پيشرفت و آباداني قزاقستان استفاده كند. اينكه همه اين اقدامات با عدالت و منصفانه انجام شد يا نه، حرف و حديث‌هاي زيادي دارد.»
رامين مهمان‌پرست، سفير پيشين ايران در قزاقستان به «اعتماد» مي‌گويد: «در قزاقستان فقط يك فرد به عنوان چهره اصلي وجود دارد و او آقاي نظربايف است. توكايف در دوران رياست‌جمهوري نظربايف دوره‌اي وزير خارجه، دوره‌اي رييس سنا و مسووليت‌هاي مختلف ديگري برعهده داشت، اما همه در قزاقستان مي‌دانند كه فقط يك چهره فرد اصلي است، آقاي نظربايف سهم اصلي را دارد و بقيه زيرمجموعه او هستند.»
وي در مورد محبوبيت نظربايف در افكار عمومي توضيح مي‌دهد: «اينكه خود نظربايف محبوبيت دارد يا نه، بايد گفت او هنوز به عنوان رهبر پشت پرده جريان را كنترل مي‌كند، قزاقستان را به يك كشور پيشرفته تبديل كرد و توانست توازن سياسي بين قدرت‌هاي جهاني برقرار و از درآمدهاي نفت و گاز براي پيشرفت و آباداني قزاقستان استفاده كند. اينكه همه اين اقدامات با عدالت و منصفانه انجام شد يا نه، حرف و حديث‌هاي زيادي دارد.»