نگاهي به كتاب
«مقدمه‌اي بر نظريه و آناتومي تفكر»
فقر تفكر در ايران
سهيل سماوي|«مقدمه‌اي بر نظريه و آناتومي تفكر (فقر تفكر در ايران)» كتاب جديدي است تاليف دكتر منوچهر ذاكر كه به تازگي توسط انتشارات شايسته منتشر شده است. در سال‌هاي اخير نظريه تفكر نقّاد از مهم‌ترين مباحث حوزه‌هاي انديشه و تربيتي در دنيا و ايران است. ولي لازم است نظريه تفكري مختصِ شرايط فكري و فرهنگي ايران استخراج و تدوين شود. حوزه‌هاي ارزشي از اخلاق گرفته تا حقوق و همچنين سپهر باورها و عقايد در ايرانِ معاصر بستري ايده‌آل براي پژوهش‌هاي انتقادي است زيرا تعارضات، منازعات و شرايط پروبلماتيك بسياري در اين سپهر وجود دارد. مقوله تفكر معمولا تحت اصطلاح تفكر نقّاد يا انديشه انتقادي در رسانه‌ها شناخته مي‌شود، ولي مباحث مربوط به تفكر بسيار فراتر از مفهوم تفكر نقّاد است كه كتاب بدان پرداخته است. نظريه تفكر را مي‌توان در ابعاد خُرد و كلان نگريست. نگاه خُرد، ناظر بر ارتقاي مهارت‌هاي تفكر براي افراد جامعه بوده و اهداف آموزشي را هدف قرار مي‌دهد. در نگاه كلان، ارتباط سطح و كيفيتِ تفكر عموم جامعه با حوزه‌هاي سياسي و فرهنگي جامعه مطمح نظر است و اصلاحات كلان در حوزه‌هاي ارزشي و نيز آگاهي اجتماعي را هدف قرار مي‌دهد. دغدغه و توجه ويژه‌اي به نگاه و اهداف كلانِ تفكر در اين كتاب وجود دارد. متخصصين جهاني تفكر انتقادي، ضرورت ترويج و آموزش مهارت‌هاي تفكر را به دليل تغييرات روزافزون جوامع عمدتا ناظر به تغييراتِ سيستميك اجتماعي و ارتباطات مجازي متّكي بر اطلاعات و دانش طبقه‌بندي شده، قلمداد مي‌كنند. همان‌طوركه در كتاب اشاره شده، ايرانِ امروز كشوري در معرض تغييرات بسيار از جمله موارد فوق است ولي ضرورت آموزش تفكر در ايران به مراتب بيشتر است، زيرا تغييرات در ايران، مباني ارزشي، فرهنگي و اجتماعي كشور را نيز شامل مي‌گردد. بنابراين، انتخاب آگاهانه اين تغييرات در جامعه و حل‌وفصل مسالمت‌آميز آن توسط گروه‌هاي مختلف اجتماعي، نيازمند كسب مهارت‌هاي تفكر نزدِ عموم و خواصّ مردم ايران است، در غيراين‌صورت منازعات عقيدتي و اجتماعي بسياري ايجاد خواهد شد. به عقيده نويسنده كتاب، اهميت حوزه انديشه دلايل ديگري نيز دارد زيرا در اغلب جوامع، انديشه‌ها از پارادايم متكي بر منابع الهي، آسماني، قُدسي و وابسته به منابع قدرت، به پارادايمي كه افكار و سخنان، منشا انساني و زميني داشته و در نتيجه قابل نقد هستند، عبور كرده‌اند. اين نكته باعث مي‌شود حوزه انديشه و وظايف آن بسيار وسعت گيرد. در واقع، برمبناي اين تغييرِ پارادايم، همه‌چيز در جامعه محصول نوع و شيوه خاصي از انديشه بشري است. سكولار شدن روزافزونِ منابع قدرت باعث شده همه قوانين و سخنان الزام‌آور، ريشه موضوعه و مدني داشته و در نتيجه قابليت واكاوي و نقد پيدا كند. اين موضوع به ويژه در ايران مصداق خاصي دارد و در نتيجه نظريه و آموزه‌هاي تفكر، جايگاهي بي‌سابقه و خاصّي در ايران امروز داشته و خواهد داشت. اگرچه تعارض سنّت و مدرنيسم در الگوهاي ارزشي و نظام اجتماعي ايران بسيار پر رنگ و مناقشه‌آفرين است ولي به‌زعم كتاب، تقابل غريزه و وجوه مختلف آن در يك‌طرف با تربيت و مهار مدبّرانه غرايز در طرف ديگر و نيز تقابل صِدق (دانش سره) و مغلطه در حوزه افكار و عقايد، نسبت به تقابل سنّت و مدرنيسم، هم داراي مصاديق بيشتر و هم اهميت مطالعاتي و كاربردي فراوان‌تري در ايران هستند. تحت شرايط خاصِّ يكي دو دهه اخير ايران، عامّه مردم اعمّ از قشر تحصيلكرده و دانشجو دچار ركود و انفعال فكري شده‌اند. پوپوليسم خطر بزرگي است كه جامعه ايران را تحت‌الشعاع قرار داده است. بدون آموزش تفكر و در نبود زيرساخت لازم براي آموزشِ قضاوت منصفانه، دموكراسي قوام‌نيافته و زمينه گسترش پوپوليسم و عوام‌فريبي فراهم خواهد شد. به عقيده نويسنده كتاب، مطالبه دموكراسي در ايران نارواست چنانچه با مطالبه براي آموزش موازين تفكر مُنصف و نقّاد همراه و آميخته نباشد. جريانات سياسي خواهانِ دموكراسي، بايد اين حقيقت را همواره به ياد داشته و آن را سرلوحه اقدامات خود قرار دهند. آشنايي مردم ايران با مهارت‌هاي تفكر، ضروري و حقّ مدني و شهروندي آنهاست. در اين كتاب، مباحث تفكر خودفرمان، آناتومي تفكر و ويژگي‌هاي اصلي انديشه نقّاد و تأمّلي شرح داده مي‌شود. آناتومي تفكر رويكرد جديدي در باب تفكر است كه در اين كتاب معرفي شده و مي‌تواند به عنوان يك حوزه پژوهشي تكميل شود. فئوداليزه شدن حوزه سخن و اشاعه انديشه در ايران، پيروي افكار عمومي از فرهنگ سلبريتي‌ها و آفت مهلك مصرف‌‌گرايي و جلوه‌گري و گسترش تصميم‌گيري‌هاي هيجاني و عوام‌پروري در رفتارهاي سياسي در كشور از جمله مصاديق فقر تفكر هستند كه كتاب پرداخته است.
شيوه‌هاي انديشيدن در باب ارتباطات علّت و معلولي كه در كتاب منطق تفكرات علّي ناميده شده، به‌طور مفصل بحث شده است. بيشتر تفكرات و تاملات انسان به يافتن روابط علّي و قضاوت در مورد آنها در اتفاقات و پديده‌هاي مختلفِ زندگي، طبيعت و جامعه اختصاص دارد. منظور از تاثيرات علّي، كنش‌هايي هستند كه طي آنها، يك يا چند علّت باعث وقوع رخدادي معين مي‌شوند.
مفهوم سكولاريسم در ايران جا نيفتاده است، برخي آن را با منفعت‌طلبي و ارزش‌هاي مادّي يكسان گرفته و برخي به اشتباه، يك عاطفه و فداكاري انساني در گوشه‌وكنار را مدركي دالّ بر ابطال سكولاريسم عنوان مي‌كنند. هدف ديگر كتاب ارايه شرحي براي مفهوم صحيح سكولاريسمِ حوزه انديشه است.