ايالات متحده فعلا به پيام مكتوب ايران پاسخ نخواهد داد
برجام در بن‌بست
سارا معصومي
بيش از يك‌سال از آغاز ماراتن احياي برجام در وين با نقش‌آفريني ايران، كشورهاي باقيمانده در برجام (روسيه، چين، فرانسه، بريتانيا و آلمان) به علاوه ايالات متحده مي‌گذرد. در حالي كه در فروردين ماه 1400 با توجه به اراده سياسي كشورهاي حاضر در پايتخت اتريش براي احياي برجام به نظر مي‌رسيد كه توافق هستهاي مصوب جولاي 2015 (مرداد 1394) به زودي به مسير اجرا بازگردد، در فروردين ماه 1401 مي‌توان گفت كه احياي برجام به شكل اوليه آن اندك‌اندك به معجزه شبيه خواهد بود.
در 6 ماه گذشته، علي باقري، معاون سياسي وزير خارجه در قالب دوره‌هاي ششم و هفتم مذاكره بارها و بارها در هتل كوبرگ وين مقابل مذاكره‌كنندگان 1+4 نشست و همزمان از طريق انريكه مورا، معاون هماهنگ‌كننده سياست خارجي اتحاديه اروپا پيام‌هاي مكتوبي را با رابرت مالي، رييس هيات مذاكره‌كننده ايالات متحده رد و بدل كرد.
در اين بازه زماني 6 ماهه، مذاكرات مقاطع خطرناكي را پشت سر گذاشت كه هر كدام از آنها مي‌توانست جرقه پايان برجام و آغاز بحراني ديگر را رقم بزند. از تعلل سه ماهه ايران براي بازگشت به ميز مذاكره تا تصميم اوليه هيات مذاكره‌كننده ايراني براي از سرگيري مذاكرات احياي برجام از خانه نخست و نه ادامه دادن ششمين دور رايزني‌ها، از بخت‌آزمايي چندباره غرب براي توسعه دامنه مذاكرات به مسائل غيربرجامي تا درخواست اوليه ايران براي رفع همه تحريم‌ها به شمول هستهاي و غيرآن، از سايه سنگين اختلاف‌هاي پادماني ايران با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تا درخواست‌هاي فرابرجامي مسكو در سايه حمله نظامي روسيه به اوكراين و البته تلاش مداوم ايالات متحده براي حفظ سرمايه سياسي دولت دموكرات جو بايدن در فاصله زماني دو ساله تا انتخابات رياست‌جمهوري 2024. در نهايت قطار مذاكرات در اسفندماه 1400 در ايستگاهي متوقف شد كه به گواه مذاكره‌كنندگان ايراني و طرف مقابل، تعداد اختلاف‌هاي باقيمانده به كمتر از انگشتان يك دست رسيد.
هرچند كه طرف ايراني مي‌گويد بحث اخذ تضمين از ايالات متحده، جنس تحريم‌هاي لغو شده و اصرار واشنگتن براي حفظ نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامي در ليست گروه‌هاي به اصطلاح حامي تروريست ايالات متحده در زمره اختلاف‌هاي باقيمانده هستند، اما به نظر مي‌رسد كه براي دو مورد نخست فرمول‌هاي مشخص و به تاييد رسيده‌اي وجود داشته و تنها اختلاف باقيمانده ميان تهران و واشنگتن، حذف يا حفظ نام سپاه پاسداران ايران در ليست گروه‌هاي تروريستي ايالات متحده (FTO) باشد. مساله‌اي كه به گواه كارشناسان، راه‌حل‌هاي چنداني براي آن وجود ندارد و وابسته به يك تصميم سياسي در تهران يا واشنگتن است.
در حالي كه هيات‌هاي مذاكره‌كننده ايران و ايالات متحده از گفت‌وگوي مستقيم سر باز مي‌زنند انريكه مورا با سفر به تهران و واشنگتن تلاش كرد به راه‌حل مرضي‌الطرفيني براي خروج روند احياي برجام از بن‌بست دست پيدا كند كه ظاهرا با تصميم جديد واشنگتن اين پروسه هم مسكوت مانده است. در حالي كه سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي وزارت خارجه ايران در نخستين نشست خبري سال 1401 با اشاره به ارسال ابتكار جديد ايران در قالب پيام مكتوب سربسته به واشنگتن و توسط انريكه مورا، خبر داد كه طرف امريكايي هنوز پاسخي به اين طرح تهران نداده، روز گذشته لورا روزن، روزنامه‌نگار امريكايي در خبرنامه خود به نام «ديپلماتيك» به نقل از منابع آگاه امريكايي اعلام كرد كه دولت امريكا تصميم جديدي گرفته مبني بر آنكه فعلا پيشنهاد جديدي به ايران ارايه نكند. در بخشي از اين گزارش به نقل از يك منبع نزديك به مذاكرات نوشته شده است: ظاهرا دولت بايدن تصميم گرفته است كه در مقابل پيشنهاد ايران، پيشنهاد جديدي را كه حاوي ايده‌هايي براي چگونگي حل و فصل آخرين موضوعات باقيمانده براي احياي برجام است، به تهران ارسال نكند. يكي از مقامات ارشد دولت ايالات متحده در پاسخ به سوالي در اين باره، طفره رفت و گفت كه آنها در ملاء عام مذاكره نخواهند كرد. براساس ترجمه سايت انتخاب از اين گزارش، اين مقام ارشد دولت به لورا روزن گفت: «رييس‌جمهور روشن كرده است كه آنچه به نفع امنيت ايالات متحده است، انجام خواهد داد و مسووليت واقعا در اين مرحله بر عهده ايران است، به ويژه در اين موضوع.»
در ادامه اين گزارش علي واعظ، مدير پروژه ايران در گروه بين‌المللي بحران مي‌گويد: فضاي سياسي براي ارايه يك پيشنهاد جديد در چند هفته گذشته به ميزان قابل توجهي كاهش يافته است.اين بدان معناست كه ايران يا به توافق مي‌رسد و سپاه در ليست FTO باقي مي‌ماند يا توافقي نخواهد داشت.من همچنين بعيد مي‌دانم كه ايران در اين زمينه تسليم شود. علي واعظ در بخش ديگري از گفت‌وگو با لورا روزن مي‌گويد از اينكه دولت امريكا راه‌حل مياني احتمالي مثل حذف سپاه از ليست و قراردادن سپاه قدس در ليست FTO را در نظر نمي‌گيرد، نااميد است.
يك منبع نزديك به مذاكرات نيز به لورا روزن گفت: «من فكر مي‌كنم اين بخش سياسي دولت است كه تمايلي به پرداخت هزينه ندارد و از هزينه‌هاي استراتژيك ميان‌مدت و بلندمدت سياسي و درازمدت فروپاشي برجام آگاه نيست.»
خط قرمزي كه پاك نمي‌شود
آيا اصرار ايالات متحده بر حفظ نام سپاه پاسداران پاسداران در ليست گروه‌هاي حامي تروريست مي‌تواند يك‌سال مذاكره را به شكست كشانده و برجام را از اغمايي طولاني به آن سوي خط پايان و مرگ قطعي بكشاند؟ استدلال قانونگذاران دموكرات و جمهوري‌خواه موافق اين موضع كاخ سفيد اين است كه هرچند دونالد ترامپ، رييس‌جمهور پيشين ايالات متحده پس از خروج از برجام و به عنوان بخشي از سياست فشار حداكثري نام سپاه را در ليست گروه‌هاي تروريستي وزارت خارجه قرار داد، اما اين تحريم ارتباطي به مسائل هستهاي ايران نداشته و دليل آن در فعاليت‌هاي ضد امريكايي سپاه به خصوص شاخه برون مرزي آن در منطقه ريشه دارد . بر پايه اين استدلال آنچه در وين مي‌گذرد تلاش براي احياي برجام است كه صرفا طبق توافق طرفين از ابتدا اختلاف‌ها و تحريم‌هاي مرتبط با فعاليت‌هاي هستهاي ايران را موضوع مذاكره قرار داده بود.
از سوي ديگر، اين مساله به خط قرمز جمهوري‌خواهان مخالف احياي برجام تبديل شده و جو بايدن نگران هزينه‌هاي سياسي ناشي از حذف نام سپاه از ليست فوق در داخل و تاثير آن بر انتخابات پيش‌رو است. بايدن در دو سال گذشته در حوزه سياست خارجي نه تنها توفيق قابل توجهي را به اسم خود سند نزده، بلكه افتضاح خروج ايالات متحده از افغانستان و پس از آن دست و پنجه نرم كردن با تبعات سياسي و اقتصادي جنگ روسيه به پاشنه‌هاي آشيل دولت نخست او تبديل شده است. در حالي كه پيروزي در احياي برجام با ژست كنترل برنامه هستهاي پيش رونده ايران با استفاده از ديپلماسي مي‌تواند امتيازي براي بايدن در حوزه سياست خارجي باشد، اما درجه اين امتياز به جزييات نحوه احياي برجام بستگي دارد. كاهش محبوبيت بايدن در داخل ايالات متحده دست و پاي او را براي حركت كردن در مسير كاملا خلاف مدنظر جمهوري‌خواهان و حتي تعدادي از دموكرات‌هاي منتقد نحوه پيشرفت مذاكرات با ايران بسته است.
با اين وجود برخي كارشناسان معتقدند كه جو بايدن بايد از لاك محافظه‌كاري در مسير احياي برجام خارج شده و با در نظر داشتن ريسك شكست كامل پروسه احياي برجام، تصميم سياسي لازم و كافي كمك‌كننده به قرار گرفتن مذاكرات در ايستگاه توافق نهايي را اتخاذ كند.
بر همين اساس مجله امريكايي نشنال اينترست در گزارشي درباره رويكرد دولت بايدن نسبت به احياي توافق هستهاي نوشت: دولت بايدن ميان يك پيروزي ديپلماتيك در زمينه مساله ايران و يك فاجعه گير افتاده است. بيش از يك ماه است كه مذاكرات چندجانبه در وين با وجود جو خوب و رضايتمندانه‌اي كه وجود داشت و با وجود باقي ماندن فقط نهايي شدن متن توافق، متوقف شد. اما مسائل دوجانبه پيچيده‌اي كه باقي مانده‌اند، بخش مهمي از دامي را تشكيل مي‌دهند كه دولت ترامپ براي رييس‌جمهور بايدن پهن كرده بود. اگر رييس‌جمهور قاطعانه به سمت گشودن اين بن‌بست پيش نرود و توافق هستهاي را نجات ندهد، اقدام به قرار دادن نام [سپاه پاسداران ايران در ليست سازمان‌هاي تروريستي خارجي] كه بيشتر نمادين است، مي‌تواند سياست بايدن در زمينه ايران را تباه كند و امريكا و ايران را به سوي يك درگيري فاجعه‌بار سوق دهد.
براساس ترجمه خبرگزاري ايسنا از اين گزارش، اين مجله در ادامه نوشت: دولت بايدن مي‌تواند و بايد ببيند كه مي‌تواند در ازاي حذف نام [سپاه] از ليست، امتيازاتي غيرهسته‌اي از ايران بگيرد يا نه. اما اشتباه بزرگي خواهد بود اگر دولت بايدن پابرجا ماندن اين اقدام مربوط به زمان دولت ترامپ را انتخاب كند . قرار دادن نام سپاه در اين ليست تقريبا موجب اعمال فشار بيشتر نشد و اقدام منفي بزرگي براي امنيت منطقه‌اي بود، حذف كردن نام آن نيز امتياز بزرگي به ايران نخواهد بود. براي رسيدن به خط پايان اراده سياسي لازم است. بايدن بايد آخرين مانعي را كه ترامپ براي حفظ توافق و اجتناب از جنگ سر راه او گذاشته بود، بردارد. تا وقتي فرصت دارد بايد اين كار را بكند. به گزارش «اعتماد»، برخي كارشناسان امريكايي معتقدند كه حذف نام سپاه از ليست مدنظر ايران منجر به رفع تحريم‌ها عليه اين نهاد نخواهد شد، چرا كه نام سپاه همچنان در ساير ليست‌هاي تحريمي كه پيش از حصول برجام تعريف شده بود، باقي مي‌ماند.
با اين وجود برخي تحليلگران معتقدند كه تبعات سياسي حذف نام سپاه از ليست گروه‌هاي تروريستي ايالات متحده به خصوص براي متحدان منطقه‌اي امريكا كم نيست. متيو ليويت از كارشناسان انديشكده خاور نزديك در گفت‌وگو با ان‌بي‌سي مي‌گويد: شركا و متحدان امريكا به خصوص در منطقه خليج‌فارس و اسراييل نگران هستند كه احياي برجام در روزهايي كه امريكا هم در حال كاستن از سطح تمركز از اين منطقه است به قدرت يافتن بيشتر ايران منتهي شود.
يك مقام دولتي امريكايي و دو منبع آشنا به روند مذاكرات احياي برجام در وين هم به ان‌بي‌سي گفته‌اند كه دولت آماده نيست بدون دريافت مابه‌ازايي دندان‌گير از طرف ايران، نام سپاه را از ليست خارج كند. ايران نيز مخالف هرگونه مذاكره درباره فعاليت‌هاي منطقه‌اي و توانمندي موشكي خود است.
ان‌بي‌سي در ادامه اين گزارش نوشته كه بحث درباره خارج كردن نام سپاه از ليست گروه‌هاي تروريستي امريكا با افزايش نگراني‌ها درباره انتقام گرفتن ايران از عاملان دستور ترور (سردار شهيد) قاسم سليماني توامان شده است. مقام‌هاي ايراني هر روز تكرار مي‌كنند كه انتقام خون اين سردار ايراني را خواهند گرفت. ايران نام بيش از 50 مقام امريكايي را در ليست كساني كه در اين ترور دست داشتند، قرار داده است. دولت جو بايدن براي مايك پمپئو، وزير خارجه دولت ترامپ و برايان هوك، نماينده ويژه سابق وزارت خارجه امريكا در امور ايران، محافظت 24 ساعته تعيين كرده است. گفته مي‌شود كه اين سطح از محافظت ماهيانه 2 ميليون دلار هزينه‌تراشي براي دولت امريكا مي‌كند.
ان‌بي‌سي در ادامه اين گزارش مي‌نويسد: رهبر ايران اخيرا اعلام كرده كه مذاكرات وين پيشرفت خوبي دارد. ايران معتقد است كه در مذاكرات دست برتر را در اختيار دارد و مي‌تواند امتيازهاي بيشتري از غرب بگيرد. هنري رم از كارشناسان حوزه ايران گروه مطالعاتي اوراسيا در اين باره مي‌گويد: اقتصاد ايران تا حد قابل توجهي به ثبات رسيده است و آنها رييس‌جمهوري دارند كه ليستي از مواضع سختگيرانه دارد. فعاليت‌هاي هستهاي آنها هم بدون هيچ محدوديتي در حال پيشروي است. برهمين اساس كاملا مشخص است كه مستاصل نيستند و از اين شرايط به خصوص در سايه جنگ اوكراين و قيمت بالاي انرژي استفاده مي‌كنند.
ان‌بي‌سي در پايان اين گزارش مي‌نويسد: ايالات متحده به‌‌رغم هشدارها درباره اينكه مذاكرات در نقطه حساس پيروزي يا شكست قرار دارد موضع سرسختانه‌اي مبني بر تشديد تحريم يا توسل به گزينه نظامي در صورت شكست مذاكره اتخاذ نكرده است.
به گزارش «اعتماد»، روايت تهران از اصرار بر ايستادگي بر خط قرمز مربوط به حذف نام سپاه پاسداران از ليست گفته شده متفاوت است. ايران معتقد است كه دولت دموكرات جو بايدن برخلاف شعارهاي داده شده در يك‌سال و نيم اخير، عملا تكه‌هاي متفاوت پازل سياست فشار حداكثري چيده شده توسط دونالد ترامپ را حفظ كرده و آنها را بخشي از سرمايه خود در مقابل ايران چه در حوزه مذاكرات هستهاي و چه تلاش براي باز كردن راهي براي مذاكرات فرابرجامي مي‌داند. از سوي ديگر، سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي وزارت خارجه همواره در پاسخ به پرسش خبرنگاران پيرامون دلايل اصرار ايران بر حذف نام سپاه تاكيد دارد كه ايران براي احياي برجام به دنبال يك توافق خوب است كه در سايه آن انتفاع كامل اقتصادي ايران از رفع تحريم‌ها و محدوديت‌ها ممكن باشد. برخي كارشناسان معتقدند كه در هم تنيدگي بخش‌هاي قابل توجهي از اقتصاد ايران با سپاه پاسداران و نهادهاي تابع آن عملا اصرار تهران بر حذف نام سپاه از اين ليست را اجتناب‌ناپذير كرده است.
به گزارش «اعتماد»، هرچند كه تبعات شكست مذاكرات براي هر دو طرف به اندازه‌اي است كه هر دو از پذيرش مسووليت آن سرباز مي‌زنند، اما بايد ديد كه با توجه به تحولات حاشيه‌اي تاثيرگذار بر اين روند تهران و واشنگتن تا چه زماني مي‌توانند هر كدام يك سوي اين ريسمان را به سمت خود كشيده اما از گسستن آن پرهيز كنند.