ميانكاله و هشدارهاي محيط زيستي
مهدي زارع
سرمايه‌گذاري ۸۰ هزار ميليارد توماني بخش خصوصي براي پتروشيمي ميانكاله ظاهرا مهم‌ترين جذابيت آن براي بعضي مسوولان محلي است. احداث مجتمع پتروشيمي در پنج كيلومتري منطقه حفاظت‌شده ميانكاله با كلنگ‌زني وزير كشور در سفر به استان مازندران آغاز شد ولي روز ٢٢ فروردين اعلام شد كه رييس‌جمهور دستور توقف اين پروژه را تا اتمام ملاحظات محيط زيستي صادر كرده است. منطقه حفاظت‌شده ميانكاله با احداث صنعت پتروشيمي با افزايش آلودگي مواجه خواهد شد. يك مساله مهم البته وضع خود تالاب است. ميزان آب ورودي به تالاب ميانكاله با خشكسالي و كمبود آب ورودي بسيار كم است. در طول سه دهه گذشته، سطح آب دريا (سطح آب دريا) در درياي خزر حدود 2 متر و مساحت دريا حدود 15000 كيلومتر مربع كاهش يافته است. اين امر بر جوامع ساحلي، محيط زيست و خليج‌هاي مهم اقتصادي دريا اثر گذاشته است. براي ارزيابي اثرات تغيير خط ساحلي و ارزيابي مناطق آسيب‌پذير به خشكي، سطح آب دريا را با استفاده از جريان ورودي كل از رودخانه‌هاي تغذيه‌كننده و بارش و تبخير روي دريا مدل كرده‌اند. مناطقي در نواحي مختلف درياي كاسپين به تغيير در ميزان بارش، تبخير و جريان ورودي كل حساس هستند: 25000 كيلومتر مربع از دريا به‌طور بالقوه در برابر نوسانات سطح آب دريا از نظر خشك شدن آسيب‌پذير است كه ٢٠ درصد از اين منطقه آسيب‌پذير در سواحل ايران است. سطح آب دريا در درياي خزر به تبخير حساس است و به عنوان مثال كاهش٣٨ ميلي‌متري در ميانگين بارندگي خالص سالانه منجر به كاهش 1875 كيلومتر مربعي مساحت دريا مي‌شود، در حالي كه كاهش يك كيلومتر مكعبي در ميانگين ورودي سالانه منجر به كاهش 1400 كيلومتر مربعي در مساحت دريا مي‌شود. از اين نتايج مي‌توان براي ارزيابي تغييرات آتي در سطح آب دريا و مساحت دريا به دليل فعاليت‌هاي انساني و تغييرات اقليمي استفاده كرد. از جمله چالش‌هاي اصلي محيط زيست درياي كاسپين مي‌توان به افزايش سطح آب، آلودگي‌هاي زيست‌محيطي، ورود گونه‌هاي عجيب و غريب به درياي خزرو از بين رفتن مخازن گياهي اشاره كرد. اين چالش‌ها كشورهاي ساحلي را مجبور به انعقاد كنوانسيون چارچوب حفاظت از محيط زيست دريايي درياي كاسپين در سال 2003 كرد. درياي كاسپين بزرگ‌ترين مجموعه آبي محصور در خشكي است كه پنج كشور روسيه، ايران، قزاقستان، تركمنستان و آذربايجان در ساحل آن قرار دارند و همه آنها جز يكي (ايران) بخشي از اتحاد جماهير شوروي سابق بودند. اگرچه آنها از نظر اندازه، جمعيت، تركيب قومي و ايدئولوژي سياسي تفاوت‌هاي چشمگيري دارند، اما منافع مشترك آنها در به حداكثر رساندن ثروت انرژي قابل توجه حوضه كاسپين و برخورد موفقيت‌آميز با مسائل زيست‌محيطي است كه بر اكتشافات، توليد، پالايش و... اثر مي‌گذارد.
موضوع امنيت زيست‌محيطي منابع انرژي كمياب در هيچ جا پيچيده‌تر از حوضه كاسپين نيست، جايي كه ساير متغيرهاي محيطي بر اكتشاف، توليد و حمل‌ونقل نفت و توليد فرآورده‌هاي پتروشيمي در سراسر اين منطقه متنوع قومي، منطقه‌اي و سياسي اثر مي‌گذارند. حوضه كاسپين منطقه‌اي است كه داراي ذخاير بالقوه بزرگ نفت است كه در جنوب منطقه‌اي بي‌ثبات از نظرسياسي قرار دارد. اگرچه ارقام ذخاير را نمي‌توان بدون حفاري و اكتشاف بيشتر ثابت كرد، اما تحليلگران توافق دارند كه نفت كاسپين منبعي قابل توجه از نفت متعارف غير خليج فارس را فراهم مي‌كند. برآوردهاي معتبر از ذخاير نفت قابل بازيافت بين 15 تا 35 ميليارد بشكه است. اين مقادير بزرگ هستند، اما با تخمين 200 ميليارد بشكه‌اي كه اغلب در گزارش‌هاي رسانه‌ها ظاهر مي‌شود، نزديك نيستند. اين منابع اگر با ارقام توليد منطقه‌اي حدود 3.5 ميليون بشكه در روز مقايسه شود، قابل توجه است، اما تنها برابر با نيمي از توليد نفت عربستان است. با اين وجود، درياي كاسپين براساس اطلاعات موجود جايگزيني مطمئن براي ذخاير نفتي و فرآورده‌هاي پتروشيمي و خليج فارس نيست.
روسيه، هژمون منطقه‌اي طولاني‌مدت از طريق اتحاد جماهير شوروي داشته و از درآمدهاي خط لوله سود مي‌برد، اما با قدرت اقتصادي فزاينده و استقلال كشورهاي ناپايدار در مرز جنوبي خود مبارزه مي‌كند. چين كه ازشكست‌هاي اكتشافي در حوزه تاريم (حوضه آبريز رود تاريم در سين‌كيانگ - غرب چين - و محدوده‌اي در حدود 800/1 كيلومتر) تاريم كه نامي ايراني به معني منطقه گرمسير است و منطقه‌اي كه اكنون سين‌كيانگ چين نام دارد، از ديرباز گهواره رشد و نمو فرهنگ و تمدن ايراني بوده است/ ويكي پديا) از درياي چين جنوبي رنج مي‌برد و از ناآرامي در ميان اقليت‌هاي قومي غربي خود مي‌ترسد، طرحي بلندپروازانه را براي به دست آوردن نفوذ سياسي و تامين نفت مورد نياز قزاقستان اجرا كرده و در تلاش براي تسلط بر منابع كشورهاي جنوب غرب آسيا و حوزه كاسپين است. نگراني‌هاي محيط زيستي بر توليد نفت در سطح جهاني اثر مي‌گذارد. در مورد حوضه كاسپين، اكتشاف و توليد فرآورده‌هاي نفتي عمدتا توسط شركت‌هاي نفتي مطابق با قوانين زيست‌محيطي كشورهاي ميزبان انجام مي‌شود. نگراني‌هاي زيست‌محيطي به‌طور گسترده در زمينه توليد و حمل‌ونقل نفت و توسعه مجموعه‌هاي پتروشيمي در حوزه كاسپين ظاهر شده است. افزايش سطح درياي كاسپين، تعيين مرز و ذخاير نفتي، توليد و حمل‌ونقل را پيچيده كرده است. كاهش صيد ماهي توجه عمومي را به صنعت نفت و سياستگذاري پيچيده جلب كرده است. در حمل‌ونقل نفت، موضوع محيط زيست در مركز تصميمات مسيريابي خط لوله قرار دارد. توانمندسازي اقتصادي و چالش‌هاي محيط زيستي قابل توجه را مي‌توان ناشي از توسعه ذخاير عظيم هيدروكربني دانست. استخراج از بستر درياي كاسپين از اوايل قرن نوزدهم با بهره‌برداري بي‌وقفه تا به امروز در حال توسعه بوده است. اكتشافات اخير ذخاير عظيم نفت و گاز، عمليات حفاري را تقريبا در همه كشورهاي ساحلي افزايش داده است و كريدورهاي حمل‌ونقل انرژي عمدتا براي بازارهاي چين، روسيه و اروپا توسعه يافته است. ساخت مجتمع پتروشيمي در سواحل درياي مازندران ممكن است فعاليت‌هاي اقتصادي و اشتغال محلي را افزايش دهد، اما پيامدهاي زيست‌محيطي در درياي كاسپين را نيز افزايش مي‌دهد. همچنين نگراني‌هاي قابل توجهي در خصوص اثرهاي تغيير اقليم بر آب كاسپين مطرح است.