گرمايش زمين و توفان گردوخاك در ميان‌رودان: چاره ايران چيست؟
مهدي زارع
نگارنده در هفته گذشته در سفري به كشور عراق با ابعاد گوناگوني از مساله توفان گرد و خاك در اين كشور آشنايي اوليه ميداني يافت. پروازها به دليل ديد ضعيف در فرودگاه‌هاي بغداد و شهر مقدس نجف متوقف شدند و انتظار مي‌رود اين پديده در هفته پيش‌رو نيز احتمالا تكرار شود. رانندگان به دليل ديد كم هنگام توفان در بغداد چراغ‌هاي جلو را روشن كردند. ديد كمتر از 500 متر ذكر شد. بيمارستان‌هاي نجف 63 نفر را كه در نتيجه توفان دچار مشكلات تنفسي بودند، پذيرفتند. 30 بستري ديگر در استان عمدتا بياباني انبار در غرب كشور گزارش شد. عراق در ماه فروردين 1401 با مجموعه‌اي از اين توفان‌ها آسيب فراوان ديد كه پروازهاي بغداد، نجف و اربيل را متوقف و ده‌ها نفر را در بيمارستان بستري كرد.
اين پديده آب و هوايي به دليل خشكسالي، بيابان‌زايي و كاهش بارندگي به‌طور فزاينده‌اي تكرار مي‌شود. عراق به ويژه در برابر تغييرات آب و هوايي آسيب‌پذير است، زيرا در سال‌هاي اخير شاهد بارندگي كم و دماي بالا بوده است. اين عوامل تهديدي براي ايجاد فاجعه اجتماعي و اقتصادي در اين كشور آسيب‌ديده از جنگ است.
ميانگين دﻣﺎ در ﻋﺮاق در طﻮل ﻗﺮن گذشته بين يك تا 2 درجه سانتيگراد افزايش يافته، در حالي كه ﮔﺮﻣﺎي شديد در ﺣﺎل افزايش اﺳﺖ، ﺑﺎرش‌ها در ﺟﻨﻮب ﺷﺮق ﮐﺸﻮر روﻧﺪي نزولي دارد. پيش‌بيني ميﺷﻮد كه ميانگين دﻣﺎي ﺳﺎﻻنه ﺗﺎ ﺳﺎل 2050 ﺗﺎ 2 درجه سانتيگراد بيشتر افزايش يابد، در حالي كه پيش‌بيني مي‌شود ميانگين بارندگي ﺳﺎﻻنه 9 درﺻﺪ كاهش يابد. در ﺑﺼﺮه، دﻣﺎي ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن از حدود 40 درجه سانتيگراد در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻓﺮاﺗﺮ نمي‌رفت. اﻣﺮوز، دﻣﺎي بيشينه از 50 درجه سانتيگراد ﻓﺮاﺗﺮ مي‌رود.
بصره به عنوان يكي از مهم‌ترين شهرهاي خاورميانه، به‌ويژه خليج فارس، به عنوان يك بندر بزرگ در دلتا، دو رودخانه بزرگ دجله و فرات، تاريخي طولاني دارد. اين شهر به عنوان دومين شهر بزرگ عراق در حدود 70 سال گذشته افول كرده و به تديج در وضعيت نابساماني قرار گرفته است. بسياري از تاثيرات و آسيب‌ها بيشتر به زيرساخت‌ها و عمليات بصره ناشي از تخريب داخلي و «خودساخته» به دليل بي‌ميلي مديران اين شهر است و اثر رويدادهاي اقليمي بيروني را بيشتر كرده است. نرخ بالاي رشد جمعيت در استان بصره به بيش از 3 درصد و عدم سرشماري دقيق نفوس در سال‌هاي اخير موانع مهمي براي برنامه‌ريزي اقليمي مناسب است. زمين‌ها براي زيرساخت‌هاي بهره‌برداري نفت يا سايت‌هاي باستان‌شناسي در نظر گرفته شده است. اين مشكلي است كه كمابيش در تمام عراق در امكان بهره‌برداري از زمين‌ها وجود دارد. زمين‌هاي مختلفي به دليل احتمال وجود مخازن هيدروكربوري مورد بهره‌برداري قرار نمي‌گيرد.
يكي ديگر از ﻣﺴﺎﺋﻞ مهمي كه ﺑﺎﻋﺚ تضعيف محيط زيست ميﺷﻮد، ﺷﻮري ﺧﺎك و آب اﺳﺖ كه از ديرباز يك ﻣﺸﮑﻞ ﮔﺴﺘﺮده در ﻋﺮاق ﺑﻮده اﺳﺖ. بيش از 50 درﺻﺪ از آب مصرفي در ﻋﺮاق از تركيه، سوريه و ايران ﺳﺮﭼﺸمه مي‌گيرد. شيوه‌هاي مديريت منطقه‌اي و ملي آب ﻣﻨﺠﺮ به رسيدن آب ﮐﻤﺘﺮي به ﺟﻨﻮب ﻋﺮاق در رودخانه‌‌هاي دجله و ﻓﺮات ﺷﺪه اﺳﺖ. اين رودخانه‌ها از يكي از خشك‌ترين مناطق منطقه ﻋﺒﻮر ميﮐﻨﻨﺪ. تبخير اﮔﺮچه ﻋﺎﻣﻞ اصلي نيست، اﻣﺎ در افزايشﺷﻮري ﻧﻘﺶ دارد.
هنگامي كه ﺳﻄﺢ آب اين رودخانه‌ها كاهش مي‌يابد، آب دريا از ﺷﻂاﻟﻌﺮب/ اروندرود بيشتر ميﺷﻮد و به ﮐﺎﻧﺎلهاي آبياري كه ﺑﺮاي ﮐﺸﺎورزي و داﻣﺪاري اﺳﺘﻔﺎده ميﺷﻮد، مي‌رود.
توفانهاي ﺷﻦ يا ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر نيز به طور چشمگيري افزايش يافته‌اﻧﺪ كه ﺗﺎ ﺣﺪ زيادي به دليل تخريب ﺧﺎك سطحي اﺳﺖ. بين ﺳﺎلهاي 1951 ﺗﺎ 1990، به طور ﻣﺘﻮﺳﻂ 24 روز در ﺳﺎل ﺑﺎ توفان ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر در ﻋﺮاق رخ مي‌داد، در حالي كه اين ميزان در ﺳﺎل 2013 به مدت 122 روز ﺑﻮد. عراق ممكن است تا سال 2050 با كاهش 20 درصدي منابع آب به دليل تغييرات اقليمي و در دهه‌هاي آينده با «272 روز گرد و غبار» در سال مواجه شود.
زماني كه ﺑﺎران يا ﭘﻮﺷﺶ گياهي كافي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘه ﺑﺎﺷﺪ، ﻻيه‌هاي سطحي خاك ﻓﺸﺮدهﺗﺮ ميﺷﻮﻧﺪ، به اين معني كه اﺣﺘﻤﺎل ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر يا توفانهاي ﺷﻦ افزايش مي‌يابد. اين رويدادهاي اقليمي به بيابان‌زاييﮐﻤﮏ ميﮐﻨﺪ. ﺧﺎك حاصلخيز در ﺣﺎل تبديل ﺷﺪن به بيابان اﺳﺖ. مناطق حاصلخيز تاريخي در ﺟﻨﻮب ﻋﺮاق در ﺣﺎل از بين رﻓﺘﻦ هستند. در بندر فاو، زمين‌هاي ﻗﺎﺑﻞ ﮐﺸﺖ از 7.5 كيلومتر ﻣﺮﺑﻊ به حدود 4 كيلومتر ﻣﺮﺑﻊ كاهش يافته اﺳﺖ. بيابان‌زايي در ﺟﻨﻮب ﺑﺨﺶ ﮐﺸﺎورزي را كه ﻗﺒﻼ ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮجهي از جمعيت را به ﮐﺎر ميﮔﺮﻓﺖ، از بين ﺑﺮده اﺳﺖ. هنگامي كه ﻣﺮدم نميﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاي اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﺧﻮد به زمين تكيه ﮐﻨﻨﺪ، ﺑﺮاي ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺷﻐﻞ به ﻣﻨﺎطق شهري ﻣﺎﻧﻨﺪ بغداد، ﺑﺼﺮه، كربلا يا ﻧﺠﻒ مهاﺟﺮت ميﮐﻨﻨﺪ. جمعيت شهر ﺑﻨﺪري فاو طي چهار دهه از حدود 100 هزار نفر به حدود 50 هزار نفر ﮐﺎهش يافته اﺳﺖ، زيرا ﻣﺮدم به شهرهاي ﺑﺰرگ‌تر مهاجرت كرده‌اند.
ﺷﻮري آب و ﺧﺎك ﺑﺮاي ﻣﺤﺼﻮﻻت زراعي مردم و حيوانات ﻣﻀﺮ اﺳﺖ زماني كه اين ﻣﺸﮑﻞ را به ﺳﻄﻮح ﺑﺎﻻي ساير آلاينده‌هاي ﻣﻮﺟﻮد اضافه كنيد، يك ﺧﻄﺮ واقعي ﺑﺮاي ﺳﻼﻣﺖ عمومي اﺳﺖ. در ﺳﺎل 2018، بيش از يكصد هزار ﻧﻔﺮ در اﺳﺘﺎن ﺑﺼﺮه ﺑﺎ ﻋﻼيم ﻣﺮﺑﻮط به كيفيت پايين آب در بيمارستان ﺑﺴﺘﺮي ﺷﺪﻧﺪ.
در سال‌هاي اخير، تعداد روزهايي كه تهران از كيفيت هواي پاك و سالم برخوردار بوده است را مي‌توان با انگشتان يك دست شمارش كرد. اما در سومين جمعه فروردين 1401 براي اولين‌بار در تاريخ، شهر تهران حتي از پكن، دهلي يا هانوي آلوده‌تر بود. بدتر شدن شديد كيفيت هوا در اين آخر هفته با توفانهاي گرد و غبار در عراق، سوريه و عربستان سعودي مرتبط است. «كمي بارندگي» در شهرهاي استان تهران، آذربايجان غربي، كرمانشاه، كردستان، ايلام، خوزستان، البرز، زنجان، قزوين و قم بر اين مشكل افزوده است.
پروژه‌هاي سدسازي در تركيه و ايران باعث كاهش شديد آب ورودي به تالاب‌هاي عراق شده است. هنگامي كه رطوبت خاك از بين مي‌رود، ذرات بسيار ريزي كه در طول قرن‌ها در بسترهاي آبي ته‌نشين شده‌اند، مي‌توانند به راحتي توسط جريان هوا منتقل شوند. اين ذرات كوچك‌تر از دو ميكرون هستند و در نتيجه، حتي يك وزش معمولي هوا مي‌تواند آنها را به مسافت‌هاي طولاني منتقل كند. برنامه‌اي جامع و مشترك با شركت كشور‌هاي ايران، عراق و تركيه براي كنترل بحران اقليمي حاضر ضروري است.