الزامات همسايگي و واگرايي‌ها در رابطه تهران و آنكارا
رحمان قهرمان‌پور
رابطه تهران با آنكارا بعد از تحولات جهان عرب در سال ۲۰۱۱ كه به بهار عربي مشهور شد و بحران داخلي در سوريه، در مسيري افتاده است كه بيشتر دچار واگرايي شده‌ايم تا همگرايي. آن بخشي از رابطه ايران و تركيه كه همچنان شاهد همگرايي است، بخش ناشي از الزامات همسايگي در روابط است. ايران و تركيه در طول يك قرن گذشته و پيش از آن از زمان تاسيس دولت‌هاي مدرن، همواره سعي كرده‌اند كه بر اساس الزامات همسايگي وارد تنش جدي و درگيري مرزي با يكديگر نشوند. به همين دليل است كه دو كشور تعهد مي‌دهند كه از خاك يكديگر عليه ديگري تعرضي صورت نپذيرد. وقتي از الزامات همسايگي و ضرورت‌هاي ژئوپليتيكي خارج مي‌شويم، واقعيت اين است كه فراتر از مرزها، دو طرف در دو مسير متفاوت (و نه الزاما متضاد) حركت مي‌كنند. تركيه بعد از اعتراضات موسوم به بهار عربي، همراه با قطر در محور اخوان‌المسلمين قرار گرفت و در اتحاد با گروه‌هاي اخواني در مصر و تونس، دنبال الگويي بود كه در تركيه هم مطرح شده بود. ايران هم در برابر در محور مقاومت قرار گرفت. بين محور مقاومت و محور اخواني در سوريه، تنش جدي وجود داشت كه تا الان هم حل نشده است. مجموع اين مسائل باعث شد كه روابط تجاري ما هم تحت‌الشعاع اين مسائل قرار بگيرد و كاهش پيدا كند. به‌‌رغم اينكه دو كشور قبلا تصميم گرفته بودند كه ميزان تجارت دوجانبه را به ۲۰ ميليارد دلار برسانند، شاهديم كه اين رقم اكنون كمتر از ۱۰ ميليارد دلار است.
مسائل ساختار در روابط ايران و تركيه، روابط را بيشتر از آنكه به سمت همگرايي سوق بدهد از اين همگرايي دور مي‌كند. به نظر من در آينده نزديك با توجه به كليت شرايط حاكم بر منطقه و جهان، شاهد همگرايي و تقويت روابط در سطح استراتژيك نخواهيم بود، چراكه در حال حركت در دو مسير متفاوت هستيم. تركيه از يك‌سال پيش، تلاش كرده است تا سياست‌هاي خود را در منطقه غرب آسيا نسبت به گذشته تغيير دهد. نمي‌توان گفت كه روابط تركيه با عربستان و امارات كاملا بهبود يافته است. همان اتفاقي كه در روابط ايران و امارات متحده عربي رخ داد و طحنون بن زايد به تهران سفر كرد، براي تركيه هم رخ داد، ولي تركيه از اين فرصت استفاده و يك سرمايه‌گذاري ۱۰ ميليارد دلاري جذب كرد. روابط تركيه با امارات و عربستان هم آن‌گونه كه ممكن است تصور شود، خوب نيست. هنوز اختلافات جدي در روابط تركيه با اين كشورها و به خصوص عربستان وجود دارد. ايران، عربستان و تركيه و حتي امارات احساس مي‌كنند كه شرايط منطقه‌اي و بين‌المللي به سمت گذار پيش مي‌رود و چه بهتر كه از اين شرايط براي افزايش قدرت خودشان استفاده كنند. هر چهار كشور با شيوه‌هاي خودشان در حال افزايش قدرت و نفوذ هستند. اتفاقي كه در رابطه تركيه با كشورهاي عربستان و امارات افتاده است، بيشتر تنش‌زدايي است تا حركت به سمت بهبود روابط يا برقراري روابط استراتژيك. هنوز هم در اين شرايط، روابط تهران با آنكارا، بهتر از روابط آنكارا با ابوظبي و رياض است. اما مساله اين است كه به همان اندازه كه عوامل تشويق‌كننده در رابطه ايران و تركيه زياد است، موانع هم زيادتر است.
مقام‌هاي ايران در مذاكرات روز سه‌شنبه با رييس‌جمهور تركيه، بر ضرورت توجه تركيه به برخي خطوط قرمز و نگراني‌هاي ايران از جمله ضرورت باز ماندن مرز ايران و ارمنستان و اجتناب از حمله به شمال سوريه تاكيد كردند. تاريخ روابط ايران و تركيه مي‌تواند به ما كمك كند كه دركي از تنش‌هاي جاري ميان دو كشور به خصوص در اين دو مورد داشته باشيم. ما در گذشته هم بارها در موارد مختلف تنش‌هايي داشته‌ايم. مساله كريدور زنگزور كه ممكن است باعث جلوگيري از دسترسي زميني ايران به ارمنستان شود، در ايران هم با حساسيت‌هاي قوميتي مواجه شده و هم بخشي از تحليل‌ها در مورد آن صحيح و بخشي از آن ناشي از احساسات و عواطف است؛ در مورد سوريه هم همين‌طور است. تركيه در اين موارد وارد تنش با ايران نخواهد شد و كماكان مانند گذشته تلاش خواهد كرد كه موضوعات را از طريق روش‌هاي ديپلماتيك حل كند. ضمن اينكه ايران هم در گذشته نشان داده است كه اساسا تمايلي به درگيري مستقيم ندارد. دو كشور با توجه به روابط تاريخي و ارتباطات و اتصالاتي كه دارند تلاش خواهند كرد كه مسائل را به گونه‌اي حل كنند. كماكان كه ديروز ديديم حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران پس از ديدار با فيصل مقداد، وزير خارجه سوريه صريحا گفت كه نگراني‌هاي تركيه در شمال سوريه بايد كاملا رفع شود. اين حرف از آقاي اميرعبداللهيان، آن هم در ديدار با وزير خارجه سوريه كه متحد ايران است نشان مي‌دهد، ايران هم مانند تركيه به دنبال اين نيست كه در شرايط فعلي با تركيه وارد تنش شود. هر دو كشور به الزامات همسايگي پايبند هستند، در گذشته هم بارها ديده‌ايم كه اگرچه دچار تنش شده‌اند، اما به خاطر الزامات همسايگي سعي كرده‌اند كه مساله را از طريق ديپلماتيك حل كنند، اين‌بار هم مساله از طريق ديپلماتيك حل خواهد شد و ايران و تركيه سعي خواهند كه مراعات اصول همسايگي را داشته باشند.