حمله موشكي مسكو به اودسا نگراني‌ها پيرامون اجراي كامل توافق انتقال غلات اوكراين را افزايش داد
نقض توافق، 24 ساعت پس از امضا
محمدحسين لطف‌الهي
مسكو تنها يك روز پس از امضاي توافقي در راستاي از سرگيري صادرات غلات اوكراين از طريق درياي سياه، تصميم گرفت بندر اودسا يكي از مهم‌ترين بنادر اين كشور را هدف حمله موشكي قرار بدهد تا اميدها به توافقي كه بر مبناي اعتماد به روسيه به امضا رسيده بود، به حداقل برسد.
رهبران جهان در روزهاي شنبه و يكشنبه اقدام روسيه در راستاي شليك موشك به بندر كليدي اودسا در اوكراين را محكوم كردند. مسكو و كي‌يف براي ايجاد كريدوري امن در راستاي صادرات غلات انبار شده در بنادر اوكراين به توافق رسيده بودند و بر اساس پيش‌بيني‌ها قرار بود اين توافق به سرعت و طي هفته‌هاي آتي اجرايي شود اما مسكو روز شنبه 23 جولاي در آستانه پنج‌ماهگي آغاز جنگ همه‌جانبه عليه اوكراين اقدام به شليك موشك به سوي اهدافي در بندر اودسا كرد. اين اتفاق باعث شد اميد كشورهايي كه بيشترين آسيب را از جنگ ميان روسيه و اوكراين متحمل شده بودند و به توافق اخير به چشم يك گشايش در راستاي كاهش مشكلات نگاه مي‌كردند كمرنگ شود.
ميخايلو پودولياك، مشاور رييس‌جمهور اوكراين روز يكشنبه در واكنش به اين اقدام روسيه در توييتر نوشت: «هنوز جوهر توافق خشك نشده بود كه روسيه دو اقدام تحريك‌آميز صورت داد؛ آنها اول به بندر اودسا حمله كردند و سپس وزارت دفاع روسيه بيانيه‌اي صادر كرد كه بنادر اوكراين را براي كشتيراني ناامن مي‌خواند.» او تأكيد كرد كه اين مساله به همه دنيا يادآوري مي‌كند كه «پيگيري صلح با روسيه» چقدر ارزش دارد.
ولگ نيكولنكو، سخنگوي وزارت خارجه اوكراين نيز گفت: «كمتر از ۲۴ ساعت طول كشيد تا فدراسيون روسيه با حملات موشكي به قلمرو بندر اودسا، توافقات و قول‌هايي را كه به سازمان ملل و تركيه در سند امضا شده ديروز در استانبول داده بود، زير سوال برد.» او افزود: «رييس‌جمهوري روسيه با شليك موشك به اودسا به صورت آنتونيو گوترش، دبيركل سازمان ملل و رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهوري تركيه كه تلاش‌هاي زيادي براي رسيدن به اين توافق انجام داده‌اند، تف انداخت.» نيكولنكو از مسكو خواست تا «مسووليت كامل» شكست اين توافق را برعهده بگيرد.
به گزارش اعتماد، از ملزومات ايجاد يك كريدور امن به منظور صادرات غله از طريق درياي سياه عدم حمله به بنادري كه به عنوان كانون صادرات غله شناخته مي‌شوند بود و بر همين اساس حمله موشكي به اودسا نقض توافق محسوب مي‌شود. وزيران دفاع روسيه و تركيه و وزير زيرساخت اوكراين قرارداد صادرات غلات با ميانجيگيري سازمان ملل را عصر جمعه ۳۱ تيرماه در استانبول تركيه امضا كردند. توافق صادرات غلات ۱۲۰ روزه است كه مقامات اوكراين وعده دادند طي ۱۰ روز شرايط را براي عملياتي كردن آن فراهم سازند. بر اساس اين توافق، كنترل بندرهاي اودسا، چرنومورسك و يوژني كه محل صادرات غلات خواهند بود در اختيار طرف اوكرايني است.
روس‌ها تأكيد دارند كه حمله به اودسا نقض توافق نبوده است. روز يكشنبه ابتدا آنكارا اعلام كرد كه مسكو اتهام حمله موشكي به بندر اودسا در اوكراين را رد كرده است. تركيه در انعقاد توافق ميان روسيه و اوكراين براي صادرات امن غلات از بنادر درياي سياه نقش ميانجي را بازي مي‌كند و اين توافق با ميانجي‌گري تركيه امضا شده است. خلوصي آكار، وزير دفاع تركيه گفته مسكو اطمينان داده كه هيچ نقشي در حمله موشكي به اودسا نداشته و مايل است اين موضوع بررسي شود. بر اساس اعلام ارتش اوكراين، دو موشك روسيه توسط سامانه دفاع هوايي اوكراين خنثي شده و دو موشك ديگر به بندر تجاري اودسا اصابت كرده است. وزير دفاع تركيه مي‌گويد نمايندگان سازمان ملل، روسيه و اوكراين همراه با تركيه يك مركز مشترك هماهنگي راه انداخته و با يكديگر در حال همكاري هستند. اين مركز كه در استانبول قرار دارد و صادرات غلات را كنترل مي‌كند، روز جمعه ۲۲ جولاي راه‌اندازي شده است. وزير دفاع تركيه گفته است: «اين كه چنين اتفاقي بلافاصله پس از آن افتاده كه ما ديروز توافقي براي صادرات غلات امضا كرديم، ما را واقعا نگران مي‌كند.» به گفته آكار، تركيه همچنان به وظيفه خود در قبال اين توافق عمل مي‌كند و طرفين توافق بايد هرچه سريع‌تر آن را اجرا كنند.
اين تكذيب حمله به اودسا از سوي مقام‌هاي روسي كه به صورت غيرمستقيم از زبان وزير دفاع تركيه بيان مي‌شد، در حالي صورت گرفت كه روز گذشته يوگِني پوپوف عضو دوماي روسيه به شبكه الجزيره خبر داد كه نيروهاي توپخانه‌اي اين كشور پايگاه‌هاي نظامي اوكراين نزديك بندر اودسا را بمباران كردند. پوپوف ضمن تاكيد بر اينكه فقط زيرساخت‌هاي نظامي اطراف بندر اودسا بمباران شدند، گفت: «پس از بمباران بندر اودسا توسط روسيه، هيچ كشتي حامل غلات يا تأسيسات غيرنظامي آسيب نديدند». طبق اين گزارش، او با بيان اينكه مسكو مانع خروج غلات و مواد غذايي اوكراين از بندر اودسا نمي‌شود، افزود: «مسكو تمام مفاد قرارداد استانبول در مورد غلات را اجرا مي‌كند.»
ماريا زاخاروا، سخنگوي وزارت امور خارجه روسيه نيز در كانال تلگرامي‌اش اعلام كرد كه موشكهاي روسيه روز گذشته پايگاه‌هاي نظامي اوكراين در اين بندر را هدف قرار داده‌اند. زاخاروا تاكيد كرد كه موشكهاي كاليبر روسي زيرساخت‌ها و تاسيسات نظامي در اين منطقه را منهدم كردند و يك كشتي نظامي اوكرايني را به قعر آب‌هاي درياي سياه فرستادند. عصر روز يكشنبه وزارت دفاع روسيه هم اعلام كرد كه حمله نيروي دريايي روسيه به بندر اودسا به تخريب يك كشتي جنگي اوكرايني لنگرانداخته و همچنين انباري منجر شد كه در آنجا موشكهاي هارپون نيروي دريايي امريكايي ذخيره شده بود. اين وزارتخانه تصريح كرد كه نيروهاي روسيه از موشكهاي نقطه‌زن دوربرد كشتي پايه براي حمله به مواضع اوكراين استفاده كرده است. وزارت دفاع روسيه همچنين اعلام كرد كه نيروهاي نظامي روسيه علاوه بر تخريب يك كشتي نظامي و يك انبار مهمات، يك كارخانه مستقر در بندر را نيز تخريب كردند كه اوكراين از آن براي اصلاح و تعمير كشتي‌هاي جنگي خود استفاده مي‌كرد.
كشورهاي غربي معتقدند روسيه از بحران غذا در جهان سود مي‌برد و از اين طريق متحدان اوكراين را به دليل حمايت از كي‌يف در جنگ با مسكو تنبيه مي‌كند. آنالنا بربوك، وزير خارجه آلمان روز جمعه ۲۴ ژوئن (۳ تير) در كنفرانس جهاني امنيت غذايي در برلين كه در آستانه نشست سران گروه هفت كشور صنعتي جهان برگزار شد در اين راستا گفته بود، روسيه به عمد اجازه مي‌دهد قيمت مواد غذايي بيش از حد بالا برود تا همه كشورها را بي‌ثبات كند.
روز شنبه، آنتونيو گوترش، دبيركل سازمان ملل در بيانيه گفت كه «بي‌ترديد» اين حملات را محكوم مي‌كند و تاكيد كرد كه «اجراي كامل توافق از سوي روسيه، اوكراين و تركيه ضروري است.» جوزپ بورل، هماهنگ‌كننده ارشد سياست خارجي اتحاديه اروپا در توييتر خود اين حمله را محكوم كرد و نوشت: «بمباران مكاني حياتي براي صادرات غلات يك روز پس از امضاي قراردادهاي استانبول بسيار مذموم است و بار ديگر نشان داد كه روسيه به قوانين و تعهدات بين‌المللي كاملا بي‌توجه است.»
قبل از حمله به اودسا، اتحاديه آفريقا از توافقنامه صادرات غلات استقبال كرده بود چرا كه اين قاره با خطر افزايش قحطي روبرو است. اثرات جنگ روسيه و اوكراين روي امنيت غذايي، تنها به كشورهايي محدود نمي‌شود كه مستقيما نيازهاي خود را از طريق واردات از اين دو كشور تامين مي‌كردند، هرچند كه كارشناسان متفق‌القولند اثرات بحران روي اين كشورها شديدتر خواهد بود.بر اساس آمارهاي بين‌المللي، كمبود گندم و ساير كالاهاي اساسي در پي جنگ اوكراين باعث شده قيمت مواد غذايي در جهان به صورت بي‌سابقه‌اي رشد كند و اين مساله بر بسياري از كشورها از جمله كشورهاي آفريقايي كه از نظر اقتصادي در وضعيت مناسبي قرار ندارند، اثرگذارخواهد بود. تنها در يك مورد، قيمت كود در جهان كه سال 2021 نزديك به 80 درصد افزايش يافته بود با جهش 30 درصدي از زمان آغاز جنگ اوكراين مواجه شده است. دليل اين گراني، تركيبي از محدوديت‌هاي صادراتي اعمال شده از سوي روسيه و تحريم‌هايي است كه اتحاديه اروپا براي واردات از روسيه وضع كرده است. كودهاي شيميايي رگ حيات كشاورزي مدرن هستند كه با سه برابر شدن توليد غلات جهاني از دهه 1960 و ايجاد سريع‌ترين رشد جمعيت جهان شناخته مي‌شوند. بحران جهاني كود به اين معني است كه در حال حاضر و بيش از هر زمان ديگري، كشورها در توسعه صنعت كشاورزي خود با مشكل مواجه خواهند شد.داده‌هاي آماري نشان مي‌دهد كشورهاي آفريقايي بيشترين وابستگي را به واردات مواد غذايي از روسيه و اوكراين دارند. در خاورميانه اردن، يمن، امارات، لبنان و اسراييل به اين مواد غذايي وابسته هستند. در شرق و جنوب شرق آسيا نيز هند، اندونزي، مالزي، بنگلادش و تايلند از واردكنندگان عمده اين محصولات از روسيه و اوكراين به حساب مي‌آيند.
به نظر مي‌رسد علاوه بر نگراني‌ها پيرامون موضوع امنيت غذايي، تعدادي از كشورها كه تمايلي به برقراري صلح و پايان جنگ اوكراين بدون تبديل شدن روسيه به «درس عبرت» ندارند مي‌كوشند با استفاده از اين مساله سرنوشت هر توافقي با روسيه را مشابه توافق ايجاد كريدور صادرات غلات نشان دهند. وزير امور خارجه امريكا روز گذشته در بيانيه‌اي پيرامون اين موضوع نوشت: «تنها ۲۴ ساعت پس از امضاي توافق از سرگيري صادرات محصولات كشاورزي اوكراين از طريق درياي سياه، روسيه با حمله به بندر تاريخي اوكراين كه بر اساس اين توافق، غلات و محصولات كشاورزي اوكراين‌بار ديگر از آن صادر خواهند شد، تعهدات خود را نقض كرد. كرملين با ادامه حمله خود به اوكراين، همچنان به ايمني و امنيت ميليون‌ها غير نظامي توجهي نمي‌كند. روسيه با محاصره كامل درياي سياه، اوكراين را از نشاط اقتصادي و جهان را از تامين غذا محروم ساخته است. اين حمله ترديد جدي در مورد اعتبار تعهد روسيه به توافق روز گذشته ايجاد مي‌كند و تلاش‌هاي سازمان ملل متحد، تركيه و اوكراين را براي ارسال مواد غذايي حياتي به بازارهاي جهاني تضعيف مي‌كند. روسيه مسوول تشديد بحران جهاني غذا است و بايد حملات خود را متوقف كرده و توافقي را كه پذيرفته است، كاملا اجرا كند.»
به گزارش رويترز، همچنين روز يكشنبه گروهي از نمايندگان كنگره امريكا در راستاي حمايت از اوكراين با ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اين كشور در كي‌يف ديدار و در بيانيه‌اي مشترك اعلام كردند كه به تلاش‌هاي خود براي همراهي با اوكراين ادامه مي‌دهند. بر اساس ترجمه ايرنا، در بيانيه مشترك اين هيات امريكايي آمده است: ايالات متحده به همراه متحدانش در سراسر جهان با فراهم‌سازي كمك‌هاي اقتصادي، نظامي و انسان‌دوستانه از اوكراين و مردم اين كشور حمايت كرده‌اند. اين بيانيه مي‌افزايد كه امريكا تلاش مي‌كند تا به كمك به كي‌يف از روش‌هاي مختلف ادامه دهد. بر اساس اين گزارش آدام اسميت، رييس كميته نيروهاي مسلح مجلس نمايندگان و نماينده دموكرات واشنگتن يكي از اين نمايندگان بود.
كاخا كاياس، نخست‌وزير استوني نيز تأكيد كرد كه حمله روسيه به بندر اودسا «تمام چيزي است كه بايد از توافق با روسيه بدانيد.» او در توييتر نوشت: «موشكهاي روسي بندر اودسا را هدف قرار دادند. اين تمام چيزي است كه بايد از توافق با روسيه بدانيد. جهان بايد به اوكراين براي مقابله با متجاوز كمك كند.»
واكنش وزير خارجه امريكا، مشاور رييس‌جمهور اوكراين و نخست‌وزير استوني و مقايسه اين واكنش‌ها با واكنش‌هاي ضعيف يا عدم واكنش برخي كشورهاي اروپايي نشانگر شكافي است كه در حال حاضر در ميان متحدان غربي اوكراين وجود دارد.
به گزارش «اعتماد» كشورهاي غربي دو نگاه كاملا متفاوت به جنگ در اوكراين دارند. گروهي از اين كشورها معتقدند با توجه به مشكلات ناشي از جنگ كه مي‌تواند به بروز بحران مواد غذايي و بحران انرژي در جهان منجر شود، پايان هر چه سريع‌تر جنگ حتي با اعطاي امتيازاتي به روسيه مي‌تواند مفيدتر باشد. از نگاه گروه اول، تحقير روسيه مي‌تواند عواقب سختي نظير واكنش غيرقابل پيش بيني مسكو را در پي داشته باشد. برخي ديگر اما بر اين باورند كه اگر روسيه به دليل تجاوز به اوكراين تنبيه نشود، امكان كشيده شدن جنگ به اروپاي غربي در آينده وجود دارد.
نيويورك تايمز هفته گذشته در گزارشي با بررسي ميزان كمك كشورهاي غربي به اوكراين نوشت: «در حال حاضر تفاوت قابل توجهي ميان حجم تسليحات و كمك‌هاي اقتصادي كه از سوي بريتانيا، لهستان و ايالات متحده براي اوكراين ارسال مي‌شود و تسليحات و كمك‌هايي كه ديگر كشورهاي اروپاي غربي براي كي‌يف مي‌فرستند، وجود دارد. اين مساله باعث به وجود آمدن اين سوال شده است كه آيا برخي كشورهاي اروپايي روند تامين تداركات مورد نياز اوكراين براي غلبه بر روسيه را كند كرده‌اند؟ آيا هدف آنها اين است كه جنگ سريع‌تر به پايان برسد و مذاكرات زودتر آغاز شود؟ به نوشته اين روزنامه، زمزمه‌ها پيرامون اين موضوع با صدايي بلندتر از هميشه از جناح شرقي ناتو كه كشورهاي نزديك‌تر به ميدان جنگ هستند، شنيده مي‌شود.» اين روزنامه تصريح كرد: « آلمان و فرانسه اهداف استراتژيك متفاوتي نسبت به واشنگتن و لندن دارند. آنها معتقدند روسيه مجهز به سلاح هسته‌اي به اندازه‌اي بزرگ و خطرناك است كه نبايد شكستي سنگين را به آن تحميل كرد و نبايد ولاديمير پوتين رييس‌جمهور روسيه را به گوشه رينگ برد.»
اين اتفاق در حالي رخ مي‌دهد كه رهبران كشورهاي فرانسه، ايتاليا، آلمان و روماني در ماه ژوئن عازم كي‌يف شدند تا در ديدار با ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين به او اطمينان بدهند كه به حمايت از اوكراين ادامه خواهند داد.