سفر سه‌روزه رييس مجلس نمايندگان امريكا به ارمنستان
آيا امريكا از ايروان
حمايت خواهد كرد؟
شعيب بهمن: امريكا، روسيه و ناتو از ايجاد كريدور زنگزور حمايت مي‌كنند
شهاب شهسواري
نانسي پلوسي، رييس مجلس نمايندگان ايالات متحده امريكا، روز گذشته و درست چند روز بعد از درگيري‌هاي شديد مرزي ميان نظاميان جمهوري‌هاي ارمنستان و آذربايجان در سفر به پايتخت ارمنستان آنچه را «حملات غيرقانوني» از سوي آذربايجان مي‌خواند، محكوم كرد. نانسي پلوسي از روز شنبه و براي يك سفر سه‌روزه به ارمنستان سفر كرده است. اين مقام امريكايي، بلندپايه‌ترين مقام واشنگتن است كه از زمان استقلال ارمنستان تاكنون به اين كشور سفر مي‌كند. درگيري‌هاي هفته گذشته ميان باكو و ايروان، بيش از ۲۰۰ كشته برجا گذاشت. جمهوري ارمنستان، آذربايجان را به تلاش براي تصرف سرزمين‌هاي خود متهم مي‌كند. رييس مجلس نمايندگان امريكا كه به ايروان سفر كرده است در يك نشست خبري گفت: «ما، از طرف كنگره امريكا اين حملات را كه دورنماي يك توافق صلح را مخدوش مي‌كند، به‌شدت محكوم مي‌كنيم.» اين مقام ارشد امريكايي افزود: «ارمنستان به دليل تمركز بر امنيت پس از حملات غيرقانوني و مرگبار آذربايجان به سرزمين‌هاي ارمنستان، از اهميت ويژه‌اي نزد ما برخوردار است.» اين مقام امريكا حملات هفته گذشته را «تهاجم به تماميت ارضي ارمنستان» توصيف كرد. آلن سيمونيان، رييس پارلمان ارمنستان مدعي شد كه درگيري‌هاي هفته گذشته ميان دو همسايه، روز پنجشنبه و با ميانجي‌گري امريكا به آتش‌بس ختم شده است. سيمونيان از دولت امريكا براي ميانجي‌گري تشكر كرد.
سفر پلوسي
به معناي حمايت از ارمنستان نيست
به‌رغم اظهارات نانسي پلوسي در ايروان و محكوم كردن اقدامات آذربايجان توسط او، برخي تحليلگران معتقدند كه امريكا و غرب بيشتر از آنكه با ارمنستان نزديك باشند با جمهوري آذربايجان نزديك هستند. شعيب بهمن، كارشناس مسائل اوراسيا و قفقاز به «اعتماد» مي‌گويد: «واقعيت اين است كه نمي‌توان سفر خانم پلوسي را جدا از تحولات دو سال گذشته مورد ارزيابي قرار داد، يعني از زماني كه جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ رخ داد و تغييري در موازنه قوا در منطقه اتفاق افتاد. در اين تغيير موازنه، عملا جمهوري آذربايجان با كمك‌هايي كه ازسوي اسراييل و تركيه به شكل آشكار و در پشت صحنه از انگليس و امريكا و ناتو دريافت كرد، موفق شد به برتري در حوزه نظامي دست پيدا كند.» به اعتقاد بهمن، هدف اصلي جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ، ايجاد كريدور موسوم به زنگزور براي اتصال خاك آذربايجان به بخش جداافتاده از سرزمينش در نخجوان است و طرف‌هاي غربي هم از اين هدف حمايت مي‌كنند. او مي‌گويد: «اگرچه آن تحولات با مداخله و ميانجي‌گري روسيه به پايان رسيد، كاملا مشخص بود كه اين پروژه يك پروژه ناتمام است و در آينده بايد شاهد ادامه اين پروژه از سوي همان بازيگران سنتي باشيم. اصل پروژه ايجاد همان دالان توراني است كه جمهوري آذربايجان از آن با واژه جعلي كريدور زنگزور استفاده مي‌كند، در نتيجه هدف اصلي جنگ دوم قره‌باغ و تحولات فعلي ايجاد دالان توراني است كه صرفا جمهوري آذربايجان را به نخجوان متصل نمي‌كند، بلكه مي‌تواند پل ارتباطي باشد كه ناتو را به منطقه قفقاز و حاشيه درياي خزر متصل كند.»
ايالات متحده امريكا در كنار روسيه و فرانسه، رياست مشترك گروه مينسك را برعهده دارد كه در دهه ۱۹۹۰ براي ميانجي‌گري و صلح ميان جمهوري‌هاي ارمنستان و آذربايجان ايجاد شد. با اين حال دولت امريكا در طول دو سال گذشته و از زمان آغاز جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ، تلاش مستقيمي براي دخالت در موضوع نكرده است. شعيب بهمن مي‌گويد: «در شرايط فعلي سفر خانم پلوسي خارج از اين مجموعه نكات نيست. با توجه به پيشينه‌اي كه دست‌كم در دو سال گذشته رخ داده است و جهت‌گيري و سكوت ظاهري كه امريكا در مواضع اعلاني داشتند و البته در مواضع اعمالي از كشيده شدن اين كريدور حمايت كردند، واقعيت اين است كه خانم پلوسي براي تقويت موقعيت ارمنستان وارد اين كشور نشده است، بلكه امريكايي‌ها هم خواهان كشيده شدن اين كريدور هستند.»
بهمن معتقد است كه موضوع كشيده‌شدن كريدور موسوم به زنگزور كه ارتباط خاك ارمنستان با مرزهاي جنوبي اين كشور با ايران را قطع مي‌كند، مساله‌اي در رقابت با روسيه است. بهمن معتقد است: «براي امريكايي‌ها مساله اصلي اين است كه چه كسي بر اين كريدور نظارت داشته باشد و اعمال حاكميت كند. در اين خصوص چون قطعا امريكايي‌ها تمايلي ندارند حاكميت اين كريدور برعهده روس‌ها باشد، درنتيجه بار ديگر تلاش مي‌كنند كه خودشان را به عنوان يك بازيگر فعال در منطقه نشان دهند و بتوانند مديريت اين كريدور و حتي نظارت بر آن و اعمال حاكميت بر آن را در دست خودشان بگيرند. در نتيجه سفر خانم پلوسي به معناي حمايت از مواضع ارمنستان محسوب نمي‌شود.»
نارضايتي ايروان از عملكرد روسيه
مقام‌هاي ارمنستان از دو سال پيش تاكنون، بيش از پيش از عملكرد روسيه در زمينه مناقشه قره‌باغ ناراضي‌تر شده‌اند. روسيه متحد اصلي نظامي ارمنستان محسوب مي‌شود و علاوه بر داشتن پايگاه نظامي دايمي در خاك اين كشور، براساس پيمان مودت و همچنين در چارچوب سازمان پيمان امنيت جمعي، متعهد به حمايت از ارمنستان در صورت تهاجم نظامي خارجي است. به نوشته خبرگزاري اينترفكس روسيه مقام‌هاي ارشد ارمنستان نسبت به واكنش مسكو به درخواست ارمنستان براي حمايت از اين كشور در مقابل تهاجم آذربايجان رضايت ندارند. آلن سيمونيان رييس پارلمان ارمنستان كه روز گذشته ميزبان نانسي پلوسي همتاي امريكايي خود بود، روز جمعه در تلويزيون ملي ارمنستان ضمن تشبيه كردن سازمان امنيت جمعي به تپانچه‌اي كه امكان شليك گلوله ندارد، گفت: «ما قطعا ناراضي هستيم. انتظارات ما برآورده نشده است.» اين مقام ارشد ارمنستاني تاكيد كرد: «ما انتظار گام‌هاي ملموس‌تري از متحدان روس‌مان داريم، نه فقط بيانيه و حرف‌هاي نصفه نيمه.»
شعيب بهمن معتقد است كه روسيه نيز از هدف جمهوري آذربايجان از كشيدن دالاني در خاك ارمنستان حمايت مي‌كند. بهمن به «اعتماد» مي‌گويد: «واقعيت اين است كه روس‌ها به كشيده‌شدن اين كريدور نگاه منفي ندارند و اعتقاد دارند كه ايجاد اين كريدور مي‌تواند دسترسي زميني روسيه به ارمنستان و تركيه و حتي ايران را تسهيل كند.» با اين حال اين كارشناس مسائل اوراسيا مي‌گويد: «خطرها و تهديدهاي ناشي از احداث چنين كريدوري مي‌تواند روسيه را هم به‌شدت مورد مخاطره قرار دهد. به هر حال اينكه طرف‌هاي غربي از اين كريدور به عنوان مسيري ياد مي‌كنند كه مي‌تواند ناتو را به درياي خزر و قفقاز جنوبي متصل كند و حضور آنها را در اين مناطق تسهيل كند، براي روسيه يك خطر جدي به شمار مي‌آيد.» بهمن خطر ديگر كشيده شدن اين دالان را تقويت پان‌تركيسم در قفقاز جنوبي عنوان مي‌كند و مي‌گويد: «كشيده‌شدن اين كريدور كه به هر حال مي‌تواند به تقويت جريان‌هايي مانند پان‌تركسيم مبدل شود، در نهايت براي روسيه مي‌تواند مخاطرات زيادي داشته‌باشد، چراكه ساكنان روسيه در منطقه قفقاز شمالي داراي ريشه‌هاي نژادي ترك هستند و در گذشته هم بازيگراني كه اين ايده‌هاي پان‌تركيستي را دنبال مي‌كردند، داراي ارتباط قوي با آنها بودند. مثلا تركيه در جريان چچن كه چچني‌ها در دهه ۱۹۹۰ مقابل دولت مركزي روسيه مي‌جنگيدند، به واسطه همين افكار و ايده‌هاي ترك‌گرايانه از چچني‌ها حمايت و آنها را تسليح مي‌كردند.» شعيب بهمن در پاسخ به اين سوال كه در صورت وجود چنين مخاطراتي، روسيه چرا از كشيده شدن اين دالان حمايت مي‌كند، تاكيد مي‌كند: «روس‌ها تصور مي‌كنند كه اگر اين كريدور تاسيس شود و خودشان بر آن تسلط داشته باشند، مي‌توانند از اين خطرات جلوگيري كنند. اما واقعيت اين است كه احداث چنين كريدوري مي‌تواند موضوع‌هاي مختلفي مانند حاكميت بر زمين و آسمان آن را مطرح كند كه در آن صورت طرف‌هاي غربي در كنار جمهوري آذربايجان، تركيه، اسراييل و حتي ناتو در پشت صحنه مي‌توانند فشارهاي زيادي را وارد كنند و اين موضوع را به يك تهديد بزرگ براي روسيه تبديل كنند.»
شكست راهبردي ايران در قفقاز
جمهوري اسلامي ايران كه همسايه جنوبي دو جمهوري آذربايجان و ارمنستان است، همواره مخالفت خود را با تغيير مرزهاي ژئوپليتيك در منطقه اعلام كرده است. تحليلگران معتقدند كه توفيق جمهوري آذربايجان در تصرف منطقه‌اي از خاك ارمنستان براي اتصال خاك اين كشور به سرزمين جداافتاده در نخجوان، عملا ارتباط زميني ايران را با ارمنستان قطع مي‌كند. به‌رغم مواضع اعلاني ايران در اين خصوص، شعيب بهمن معتقد است كه سياست ايران در قفقاز جنوبي با شكست مواجه شده است. بهمن به «اعتماد» مي‌گويد: «واقعيت اين است كه سياست ايران در جنگ دوم قره‌باغ حكايت از يك شكست راهبردي در منطقه قفقاز داشت و ايران به هيچ‌وجه نتوانست منافع و امنيت ملي خودش را در جريان اين جنگ تامين كند.»
موضوع عدم تغيير مرزهاي بين‌المللي در ديدار تير ماه امسال ميان رييس‌جمهور تركيه به عنوان متحد اصلي جمهوري آذربايجان با مقام معظم رهبري نيز مطرح شد. در اين ديدار، رهبر انقلاب خطاب به رجب طيب اردوغان گفتند: «اگر سياستي مبني بر مسدود كردن مرز ايران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوري اسلامي با آن مخالفت خواهد كرد، چراكه اين مرز يك راه ارتباطي چند هزار ساله است.»
شعيب بهمن مي‌گويد كه دستگاه سياست خارجي ايران نتوانسته است اين دستورات را به درستي به ميدان عمل بكشاند. اين تحليلگر مسائل قفقاز مي‌گويد: «در طول دو سال گذشته هم متاسفانه به‌رغم تاكيداتي كه رهبري داشتند، ايران نتوانسته است به يك بازيگر فعال در قفقاز بدل شود. در نتيجه بيشتر از اينكه ايران را يك كنشگر فعال در تحولات قفقاز جنوبي بدانيم، مي‌توانيم آن را يك بازيگر واكنش‌گرا تلقي كنيم كه اگر در شرايط كنوني دست به اقدام‌هاي جدي براي حفظ منافع ملي و امنيت ملي خودش نزند در آينده با چالش‌ها و تهديدهاي متعددي مواجه خواهد شد. تقويت حضور اسراييل در منطقه قفقاز، ايجاد شرايطي كه در آن پان‌ترك‌ها با دست بازتري به اقدامات خودشان ادامه بدهند و تشديد حضور ناتو در منطقه مي‌تواند براي ايران مخاطرات گسترده‌اي را در حوزه امنيتي پديد بياورد، در نتيجه ضرورت دارد كه ايران به سرعت به سمت يك راهبرد توازن بخش در منطقه حركت كند و از ايجاد اين كريدور جلوگيري به عمل بياورد. اين موضوع مستلزم اتخاذ يك‌سري راهبردها است كه اگر ايران وارد اين مساله شود مي‌تواند اين راهكارها را اتخاذ كند.»
سفر خودجوش پارلمان
سفر پلوسي به ارمنستان، سفر رسمي يك مقام دولتي ايالات متحده امريكا محسوب نمي‌شود و به گفته او يك سفر خودجوش است. نانسي پلوسي، رييس مجلس نمايندگان امريكا تصميم سفر به ايروان را خودجوش خواند و گفت كه هدف از اين سفر حمايت از «امنيت، ثبات اقتصادي و حكومت دموكراتيك در ارمنستان و منطقه قفقاز» است. پلوسي در مجموعه‌اي از توييت‌هاي اختصاص داده شده به سفر خود به ايروان، يادآور شد كه در سال ۲۰۱۹ مجلس نمايندگان با اكثريت آرا نسل‌كشي ارامنه را به رسميت شناخت و در آوريل ۲۰۲۱، رييس‌جمهور جو بايدن اولين رهبر امريكايي بود كه علنا قتل عام ارامنه را اعلام كرد. وي تصريح كرد: «سفر هيات كنگره‌اي ما به ارمنستان نماد قدرتمندي از تعهد راسخ ايالات متحده به ارمنستان دموكراتيك، صلح‌طلب و شكوفا و منطقه امن و با ثبات قفقاز است. ما طي نشست‌هاي كاري با سران دولت، اعضاي جامعه مدني و اعضاي نهادهاي امنيتي حمايت قوي و مداوم ايالات‌متحده را -به عنوان رييس گروه مينسك و دوست ديرينه ارمنستان جهت حل‌وفصل مناقشه قديمي ناگورنو- قره‌باغ مطرح خواهيم كرد.» امريكا در كنار ايران يكي از بزرگ‌ترين ميزبانان ارمني‌هاي ساكن خارج از ارمنستان است. تعدادي از شهروندان امريكايي ارمني در مجلس نمايندگان امريكا عضو هستند. نانسي پلوسي در اين خصوص افزود: «اعضاي برجسته هيات كنگره ما به اين بازديد افتخار مي‌كنند و آنها قهرمانان ديرينه ارمنستان بوده‌اند. آنا اشو و جكي اسپير از زنان امريكايي-ارمنستاني اين كنگره تعهد شخصي خود را نسبت به اين مبارزه و درگيري ابراز مي‌كنند. فرانك پالون از نيوجرسي، مدت‌هاست كه رييس كميسيون امور ارمنستان در كنگره امريكا است. هيات ما مشتاقانه منتظر نشست‌هاي سازنده‌اي است كه به تقويت شراكت ما با جمهوري ارمنستان و ارتقاي ارزش‌ها و منافع ما در منطقه ادامه خواهد داد.»
ايران در تامين منافعش شكست خورد
شعيب بهمن معتقد است كه روسيه نيز از هدف جمهوري آذربايجان از كشيدن دالاني در خاك ارمنستان حمايت مي‌كند. بهمن به «اعتماد» مي‌گويد:
روس‌ها به كشيده‌شدن اين كريدور نگاه منفي ندارند و اعتقاد دارند كه ايجاد اين كريدور مي‌تواند دسترسي زميني روسيه به ارمنستان و تركيه و حتي ايران را تسهيل كند. خطرها و تهديدهاي ناشي از احداث چنين كريدوري مي‌تواند روسيه را هم به‌شدت مورد مخاطره قرار دهد. به هر حال اينكه طرف‌هاي غربي از اين كريدور به عنوان مسيري ياد مي‌كنند كه مي‌تواند ناتو را به درياي خزر و قفقاز جنوبي متصل و حضور آنها را در اين مناطق تسهيل كند، براي روسيه يك خطر جدي به شمار مي‌آيد.
واقعيت اين است كه سياست ايران در جنگ دوم قره‌باغ حكايت از يك شكست راهبردي در منطقه قفقاز داشت و ايران به هيچ‌وجه نتوانست منافع و امنيت ملي خودش را در جريان اين جنگ تامين كند.
در طول دو سال گذشته هم متاسفانه به‌رغم تاكيداتي كه رهبري داشتند، ايران نتوانسته است به يك بازيگر فعال در قفقاز بدل شود. در نتيجه بيشتر از اينكه ايران را يك كنشگر فعال در تحولات قفقاز جنوبي بدانيم، مي‌توانيم آن را يك بازيگر واكنش‌گرا تلقي كنيم كه اگر در شرايط كنوني دست به اقدام‌هاي جدي براي حفظ منافع ملي و امنيت ملي خودش نزند در آينده با چالش‌ها و تهديدهاي متعددي مواجه خواهد شد.