آغاز فصلي جديد در سياست خارجي ايران
كوروش احمدي
سياست خارجي ايران طي يك ماه گذشته دستخوش تحولي شده كه در 43 سال گذشته بي‌سابقه بوده است. از آنجا كه اين تحول تا حد زيادي تحت تاثير واكنش افكار عمومي بين‌المللي به اعتراضات جاري در ايران است، مي‌توان عواقبي دامنه‌دار را از اين رهگذر متصور شد. برخي عوامل فرعي مانند عدم توافق در مورد برجام و ادعاي غرب مبني بر فروش پهپاد و موشك به روسيه نيز مزيد برعلت شده و سياست خارجي كشور درهمه زمينه‌ها و از همه جوانب تحت تاثير قرار گرفته است. لذا صرفنظر از اينكه اعتراضات جاري در كشور چه سرنوشتي بيابد، ممكن است تاثير تحولات جاري بر سياست خارجي موقتي و گذرا نباشد.اين تحولات در چند سطح قابل بررسي است:
1- در سطوح غيررسمي، اعتراضات در ايران و به ويژه جان باختن يك دختر جوان و نقش عمده‌اي كه دختران و زنان در اعتراضات داشته‌اند، در بر دارنده همه عناصر دراماتيك براي جلب‌توجه افكار عمومي بين‌المللي بوده و دليل اصلي شرايط جديدي است كه براي سياست خارجي ايران رقم خورده است. طي اين دوره، واكنش طيفي از چهره‌هاي سرشناس هنري، ورزشي و فرهنگي بين‌المللي حتي موجب جلب‌توجه بخش‌هايي از مردم در كشورهاي مختلف شده كه معمولا به تحولات سياسي، به ويژه سياست خارجي، بي‌توجه هستند. اين امر في‌نفسه و صرفنظر از اينكه دولت‌هاي غربي چه مي‌گويند و چه مواضعي دارند، تحول بي‌سابقه‌اي در رابطه با ايران است. نكته مهم‌تر اين است كه جان باختن يك دختر جوان در ارتباط با حجاب و اعتراض زنان به حجاب اجباري در يك كشور اسلامي خاورميانه در شرايطي رخ داده كه طي چند دهه گذشته شماري از دولت‌ها و بخش‌هايي از افكار عمومي در سراسر جهان خود را با آنچه كه به «بنيادگرايي اسلامي» و «اسلام سياسي» معروف شده، درگير مي‌دانسته‌اند. اقدامات تروريستي كه از سوي گروه‌هايي مانند داعش و القاعده از مبدا خاورميانه انجام شده، حساسيت فوق‌العاده‌اي نسبت به اين گروه‌ها ايجاد كرده است.
اين سابقه موجب شده تا جريان‌هايي در سطوح رسمي و افكار عمومي در شماري از كشورها انگيزه‌اي مضاعف براي حمايت از پديده‌اي نو از همان مبدا بيابند كه با شعاري يكسره متفاوت، از زن و زندگي و آزادي مي‌گويند. ممكن است دولت‌ها و مجامع بين‌المللي كه طي بيش از دو دهه گذشته مقابله با تروريسم از مبدا خاورميانه را در راس اولويت‌هاي خود داشته‌اند، بكوشند تا تحولات در ايران را به عنوان تقابلي با بنيادگرايي تفسير كنند و اهميتي استراتژيك و فراملي و فرامنطقه‌اي براي آن قائل شوند. در چنين صورتي ممكن است مجموعه كنش‌ها و واكنش‌ها نسبت به تحولات داخلي در ايران دامنه‌دار شود.
2- در سطوح رسمي، واكنش دولت‌هاي غربي به اعتراضات در ايران گسترده و غيرمنتظره بوده است. تعليق مذاكرات برجام كه قبل از اعتراضات پيش آمد و ادعاي بي‌ميلي برخي در ايران به احياي آن به غربي‌ها امكان داده تا با دست باز واكنش نشان داده و اجازه دهند تا روابط‌شان با ايران دستخوش تلاطمي كم‌سابقه شود. اظهارات تند مقامات اروپايي، امريكايي و كانادايي در مورد تحولات ايران و تحريم‌هايي كه از سوي آنها اعمال شده را بايد عقبگردي جدي در روابط دانست.در حالي كه در يكي، دو هفته اول تصور مي‌شد كه تفاوتي در واكنش كاخ سفيد و وزارت خارجه امريكا وجود دارد، اكنون به نظر مي‌رسد كه با گذشت زمان وزارت خارجه امريكا به كاخ سفيد نزديك شده و حتي كار تا آنجا پيش رفت كه وزير خارجه امريكا با چند چهره ايراني كه «فعال جامعه مدني» خوانده شدند، رسما و علنا ملاقات كرد و هدف آن «بررسي راه‌هاي كمك به معترضان علاوه بر تسهيل اينترنت» خوانده شد.
تا آنجا كه به برجام مربوط مي‌شود، وزارت خارجه امريكا در 12 اكتبر از اينكه «اكنون تمركز امريكا بر احياي برجام نيست» و امريكا بر «چگونگي حمايت از معترضين در ايران» متمركز است و اينكه «احياي برجام قطعا قريب‌الوقوع نيست»، سخن بگويد. نهايتا تكرار اين سخنان توسط رابرت مالي، نماينده امريكا در مذاكرات برجام كه همواره بيشترين تمايل را به پيشرفت كار داشته، تحول مهمي بود. او نيز گفت اكنون برجام در دستور كار نيست و مسائل ديگري در دستور كار است. مقايسه شرايط كنوني بين ايران و امريكا توسط سخنگوي كاخ سفيد با شرايطي در اوج جنگ سرد كه طي آن ريگان هم شوروي را «امپراتوري شر» مي‌ناميد و هم به همراه گورباچف درگير مذاكرات خلع سلاح بود، موجب شده تا برخي اين فرض را مطرح كنند كه گويا مقامات امريكا مشغول بررسي الگوي مشابهي در رابطه با ايران هستند.
3- در اين ميان مساله سومي موجب پيچيده‌تر شدن وضعيت شده است و آن اتهام استفاده از پهپادهاي ايراني در جنگ اوكراين و نيز اتهام برنامه‌ريزي براي صدور موشك ايراني به روسيه است. در اين رابطه، به‌رغم اينكه آقاي اميرعبداللهيان و شوراي امنيت ملي كرارا ارسال پهپاد به روسيه براي «استفاده در جنگ اوكراين» را تكذيب كرده‌اند، دولت‌هاي فرانسه، انگليس و امريكا از آنچه نقض قطعنامه 2231 مي‌نامند، سخن مي‌گويند. اگر چه تحريم تسليحاتي عليه ايران در اين قطعنامه در اكتبر 2020 خاتمه يافت، اين دولت‌ها مدعي شده‌اند كه پهپاد كاميكازه در حكم موشك است و صدور آن توسط ايران همچنان تا 2023 ممنوع است. اين ادعاها مي‌تواند زمينه‌سازي براي اقدامي در چارچوب ماده 11 و 12 قطعنامه 2231 در شوراي امنيت يعني توسل به «مكانيسم ماشه» با هدف اعاده قطعنامه‌هاي قبلي عليه ايران باشد. نكته مهم در اين رابطه اين است كه روسيه و چين امكان توسل به وتو براي جلوگيري از اين اقدام را ندارند.