فرونشست زمين و ريسك‌هاي محيطي در تهران
مهدي زارع
فرونشست زمين در 25 سال گذشته 525 كيلومتر مربع از اراضي دشت‌هاي شهريار و تهران (شامل مناطق جنوب غربي تهران) را تحت تاثير قرار داده است. خاك در اين منطقه عمدتا از خاك رس با ضخامت حداقل 10 متر، مناسب براي كشاورزي است و در بسياري از اين زمين‌هاي كشاورزي فرونشست زمين گزارش شده است. اوج ميزان فرونشست سالانه اندازه‌گيري شده در منطقه جنوب غرب و غرب تهران حدود 280 ميليمتر در سال است. البته در نقطه‌هايي ميزان بيشينه فرونشست 360 ميليمتر در سال نيز گزار ش شده كه ميزان هر سه سال بيش از يك متر فرونشست زمين را نشان مي‌دهد. بزرگ‌ترين فرونشست‌هاي گزارش شده در اين ناحيه در مرز بين شهر‌هاي شهريار و ملارد و در زمين‌هاي كشاورزي و باغات و نزديكي كارخانه‌هاي آجرپزي در جنوب غرب تهران رخ داده است. نرخ فرونشست در منطقه رو به افزايش بوده است. كاهش سطح آب و به دليل پمپاژ بيش از حد چاه‌ها دليل اصلي اين پديده در دشت شهريار است. در محدوده شهر انديشه، افت سطح زمين تا حد 12 متر نسبت به چهار دهه قبل از سوي نگارنده در سال گذشته ارزيابي و سنجش شد. در دشت شهريار زهكشي و تخليه آبخوان در اراضي كشاورزي و همچنين دسترسي به شبكه آب زيرزميني با تعداد قابل توجهي قنات از عوامل توسعه ميزان فرونشست در اين ناحيه بوده است. تهران در دهه‌هاي اخير مهم‌ترين كارگاه ساختماني كشور بوده و كارخانه‌هاي شن ماسه فراواني از لايروبي خاك‌هاي دانه‌اي از رودخانه‌ها به عنوان منبع قرضه استفاده كرده‌اند. برداشت خاك رس در جنوب و جنوب غرب تهران نيز براي كارخانه‌هاي آجرپزي تسريع شده است. بيشترين ميزان فرونشست در نزديكي گودال‌هاي حفر شده براي بهره‌برداري در كارخانه‌هاي آجرپزي گزارش شده است. استخراج آب‌هاي زيرزميني، زهكشي خاك‌هاي آلي و تخليه سفره‌هاي آب از آبرفت‌هاي جوان ضخيم لايه، با برداشت بيش از حد از آب‌هاي زيرزميني به تسريع فرونشست زمين مي‌انجامد. دليل بيش از 80 درصد از محدوده‌هاي فرونشست زمين در ايران ناشي از برداشت آب‌هاي زيرزميني است .
منبع اصلي آب در بسياري از مناطق ايران به دليل آب و هواي خشك تا نيمه خشك، برداشت از آب‌هاي زيرزميني است كه در 50 سال اخير با بلاي خانمانسوز «چاه‌هاي عميق» تسريع شده است. از سوي ديگر روش‌هاي قديمي و ناكارآمد كشاورزي نياز بيشتري به آب‌هاي زيرزميني ايجاد مي‌كند. حذف آب‌هاي زيرزميني باعث كاهش فشار آب منفذي و افزايش تنش موثر مي‌شود. اين افزايش استرس موثر باعث تراكم خاك و در نهايت فرونشست مي‌شود. حذف آب‌هاي زيرزميني در خاك‌هاي رسي مي‌تواند با نشست لايه خاك حتي در مدت طولاني پس از پمپاژ ادامه يابد.
فرونشست زمين يك پديده منطقه‌اي است كه تشخيص ظاهري آن، بدون استفاده از داده‌هاي نقشه‌برداري و بدون وجود شواهد جانبي نظير ايجاد ترك‌هاي بزرگ سطحي بسيار دشوار است. مناطق آسيب‌ديده در صورت عدم وجود نشانه‌هاي فرونشست شامل بيرون‌زدگي چاه‌ها تا مدت‌ها تقريبا غيرممكن است. اندازه‌گيري‌هاي دوره‌اي ترازيابي سطح زمين با استفاده از نقشه‌برداري، كشش‌سنج‌ها و روش‌هاي سنجش راداري InSAR انجام مي‌شود. از سوي ديگر در دومين پهنه جمعيتي مهم ايران، فرونشست 900 ميليمتر (9متر)ي بر اثر افت 15 متري در سطح آب زيرزميني در دشت مشهد رخ داده است. بين ميزان فرونشست و تغييرات سطح آب زيرزميني در همه دشت‌هاي ايران رابطه ديده مي‌شود. اين رويداد با كاربري اراضي بسيار مرتبط است و كاهش روند فرونشست دشت‌ها صرفا با تغيير كاربري اراضي و كاهش روند استقرار جمعيت در دشت‌هاي ايران ممكن خواهد بود.