گروه اجتماعي
روز دانش‌آموز امسال از حساسيت خاصي برخوردار است، چرا كه پس از سال‌ها برنامه‌ها و تحركات رسمي دانش‌آموزان و مدارس در اين روز و اجراي برنامه‌هاي مرسوم همه‌ساله كه از زمان نامگذاري اين روز صورت مي‌گرفت، به نظر مي‌رسد با توجه به اينكه سال تحصيلي امسال با تحركات اعتراضي دانش‌آموزان همراه شد و هنوز هم افكار دانش‌آموزان و جو مدارس متاثر از اين تحولات است اين روز متفاوت‌تر از سال‌هاي گذشته باشد و به احتمال زياد هم مراسم‌هاي رسمي رنگ و بوي ديگري خواهد داشت و هم حاشيه‌هاي غيررسمي به اين روز حال و هواي خاصي خواهد داد لذا به همين دليل بر آن شديم تا با نگاهي به تاريخچه اين روز، افكار عمومي را متوجه اين مناسبت و ابعاد آن كرده و با توجه دادن به ساير ابعاد اين مناسبت و شرايط موجود و ويژگي‌هاي دانش‌آموزان كه بيشتر دهه هشتادي هستند كمي عميق‌تر به دانش‌آموز و روز دانش‌آموز بپردازيم.
روز دانش‌آموز و يك مناسبت سياسي و انقلابي
روز دانش‌آموز در ايران مصادف با ۱۳ آبان هر سال است. علت نامگذاري اين روز، بنا به آمار بنياد شهيد انقلاب اسلامي كشته شدن ۲ نفر است كه يكي از آنها دانش‌آموز بود كه در صبح روز ۱۳ آبان ۱۳۵۷ در محوطه دانشگاه تهران تجمع انجام داده بودند. ماجرا از اين قرار است؛ در حالي كه انقلاب مردم ايران به روز‌هاي سرنوشت‌سازي نزديك مي‌شد همه اقشار مردم ايران از زن و مرد و پير و جوان، سعي در ايفا كردن نقش تاريخي خود داشتند. در اين ميان دانش‌آموزان و نوجوانان شور و حال ديگري داشتند. صبح روز ۱۳ آبان ۱۳۵۷، دانش‌آموزان در حالي كه مدارس را تعطيل كرده بودند، به سمت دانشگاه تهران حركت كردند تا صداي اعتراض خود را به گوش همگان برسانند. اين جوانان پر شور گروه گروه، داخل دانشگاه شدند و به همراه دانشجويان و گروه‌هاي ديگري از مردم در زمين چمن دانشگاه اجتماع كردند. ساعت ۱۱ صبح، ماموران، ابتدا چند گلوله گاز اشك‌آور در ميان اين جمعيت خروشان پرتاب كردند؛ اما اجتماع‌كنندگان در حالي كه به سختي نفس مي‌كشيدند، صداي خود را رساتر كرده و با فريادهاي خود لرزه بر اندام ماموران مسلح شاه افكندند. در اين هنگام تيراندازي آغاز شد و جوانان و نوجوانان بي‌گناه، يكي پس از ديگري، در خون خود غلتيدند. در اين روز، تعدادي شهيد و مجروح شدند كه چند دانش‌آموز نيز در ميان كشته‌شدگان و مجروحان بودند.
روز دانش‌آموز و جنبش دانشآموزي
دوشنبه ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ جمعي از دانش‌آموزان مدارس پايتخت طي بيانيه‌اي اعلام كردند: ما دانش‌آموزان ايراني روز شنبه سيزدهم آبان ۱۳۵۷ را به عنوان روز دانش‌آموز اعلام كرده و قصد داريم هرساله با ياد شهيدان جنبش دانشآموزي در اين روز بر وحدت و يكپارچگي خود بيفزاييم. به منظور گراميداشت اين روز، ۱۳ آبان در تقويم جمهوري اسلامي ايران به عنوان روز دانش‌آموز نامگذاري شده است.
13 آبان و مناسبتي ديگر
تبعيد آيت‌الله خميني به تركيه
البته 13 آبان در تاريخ ما با مناسبت‌هاي ديگري نيز مصادف است كه يكي از آنها مربوط است به 13 آبان 1343 و به ماجراي حق كاپيتولاسيون يا حق قضاوت كنسولي برمي‌گردد حقي كه به اتباع بيگانه داده مي‌شود و آنها را از شمول قوانين كشور مصون و مستثني مي‌كند؛ درواقع در صورت ارتكاب جرم در خاك كشور، دولت ميزبان حق محاكمه آن مجرم را ندارد.
كاپيتولاسيون ريشه در استعمار دارد و كشور‌هاي استعمارگران اين قانون را به كشور‌هاي ضعيف تحت سلطه تحميل مي‌كردند؛ كاپيتولاسيون در ايران طي معاهده تركمانچاي براي اتباع روسيه به رسميت شناخته شد و پس از آن برخي كشور‌هاي استعمارگر ديگر، اين امتياز نامشروع را به علت ضعف حكومت‌هاي قاجاريه كسب كردند؛ اما كاپيتولاسيون در سال ۱۳۰۶، تحت فشار افكار عمومي و فضاي حاكم بر روابط بين‌الملل پس از جنگ اول جهاني لغو شد.
هنوز بيش از ۳ دهه از الغاي كاپيتولاسيون نمي‌گذشت كه محمدرضا پهلوي احياگر مجدد آن شد. كابينه اسدالله علم در سيزدهم مهر سال ۱۳۴۲، به دستور شاه، پيشنهاد امريكا مبني‌بر اعطاي مصونيت قضايي به اتباع امريكايي را به صورت يك لايحه قانوني در هيات دولت تصويب كرد.
چندي بعد اين خبر به آيت‌الله خميني رسيد و ايشان را به خروش و فرياد واداشت به‌طوري كه در ۴ آبان ۱۳۴۳ ايشان طي نطقي تاريخي به رسوايي اين اقدام ننگين پرداختند.
فراز‌هايي از سخنراني ايشان چنين بود: «... دولت با كمال وقاحت از اين امر ننگين طرفداري كرد، ملت ايران را از سگ‌هاي امريكايي پست‌تر كردند. چنانچه كسي يك سگ امريكايي را زير بگيرد، بازخواست از او مي‌كنند؛ اگر شاه ايران يك سگ امريكايي را زير بگيرد بازخواست مي‌كنند و چنانچه يك آشپز امريكايي شاه ايران را زير بگيرد، مرجع ايران را زير بگيرد، بزرگ‌ترين مقام ايران را زير بگيرد، هيچ كس حق تعرض ندارد...».
رژيم كه در طول دو سالي كه آيت‌الله خميني قيام كرده بود، نتوانسته بود با هيچ شيوه‌اي، ايشان را آرام كند، تنها يك راه پيش پاي خود مي‌ديد و آن تبعيد وي بود.
در شب ۱۳ آبان ۱۳۴۳، صد‌ها كماندو به همراه ماموران ساواك به منزل ايشان در قم حمله‌ور شدند و او را دستگير و به تهران منتقل كردند و سپس با يك هواپيماي نظامي ايشان را به تركيه تبعيد كردند.
13 آبان و يك مناسبت پسا انقلابي؛ تسخير سفارت امريكا و روز مبارزه با استكبار جهاني
اگرچه 13 آبان مصادف است با دو رويداد تاريخي قبل از انقلاب اما يك رويداد تاريخي پس از انقلاب هم با اين روز مصادف شده است. 13 آبان 1358 كمتر از يك سال پس از پيروزي انقلاب و زمان حكومت دولت موقت با هدف وادار كردن امريكا به استرداد شاه و اموال ملت ايران، دانشجويان تصميم به اشغال سفارت امريكا گرفتند. دانشجويان از دانشگاه‌هاي تهران، پلي‌تكنيك، صنعتي شريف، شهيد بهشتي و چندين دانشگاه ديگر گرد هم آمدند و طي يك راهپيمايي تا سفارت امريكا از ديوار‌هاي سفارت بالا رفته و به‌رغم مقاومت محافظين و امريكايي‌ها، سفارت را به تصرف كامل درآوردند. به محض انتشار اين خبر، مردم بسياري با خشم و انزجار مقابل سفارت تجمع كرده و از حركت دانشجويان حمايت كردند. اين حركت دانشجويان معترض، خشم امريكايي‌ها را برانگيخت و آنها كه ناتوان از درك ملتي استقلال‌طلب و آزاديخواه بودند، دست به اقداماتي بر ضد جمهوري اسلامي ايران زدند؛ فشار آوردن به مجامع بين‌المللي مانند سازمان ملل، سازمان كنفرانس اسلامي، شوراي امنيت و ساير نهادها، ايجاد جو منفي تبليغاتي عليه دانشجويان مسلمان و برخي اقدامات ديگر از جمله آنهاست.
اما پس از بي‌ثمر ماندن، آنها به اقدامات جدي‌تري روي آوردند؛ از جمله قطع كامل روابط سياسي در ۲۰ مهر ۱۳۵۹، حمله نظامي به ايران و تجاوز به خاك كشورمان كه به شكست مفتضحانه آنها در صحراي طبس انجاميد و نيز محاصره اقتصادي و بلوكه كردن دارايي‌ها و اموال ايران و اقداماتي از اين دست.
سه مناسبت سياسي و 43 سال مراسم رسمي
همان‌گونه كه مشخص است 13 آبان اگرچه با سه مناسبت انقلابي و سياسي كه دو مورد آن پيش و يك مورد آن پس از انقلاب روي داده است اما همه‌ساله مراسمات رسمي دولتي و حكومتي با عنوان روز دانش‌آموز با رنگ و بوي كاملا سياسي و بيشتر در قالب راهپيمايي‌هاي خياباني و شعارهاي ضد استعماري همراه بوده و تمام كساني كه دوره دانشآموزي را در اين 43 سال تجربه كردند چه در محيط مدرسه و چه خارج از مدرسه با برنامه‌ها و شعارها و سخنراني‌هايي مواجه بودند كه متمركز بر مناسبت 13 آبان 58 بود و در واقع متمركز بر موضوعي كه با علت نامگذاري اين روز تناسب مستقيم نداشت لذا بيشتر استكبارستيزي و تاكيد بر استقلال و مبارزه با امريكا در اذهان دانش‌آموزان متاثر از اين مناسبت پررنگ‌تر است و كمتر مدارس به خود دانش‌آموز توجه داشته‌اند.
روز دانش‌آموز و هويت دانشآموزي
برنامه‌ها و مراسم‌هاي اين روز چون متمركز بر دانش‌آموز نبوده چندان هويت‌بخش جايگاه و نقش دانش‌آموزان نيز نبوده است و رفته رفته سال به سال دانش‌آموزان نسبت به اين روز احساس بيگانگي كرده و اين روز را يك روز سياسي با برنامه‌هاي سياسي رسمي دانسته كه تعدادي با علاقه‌مندي و بيشتر دانش‌آموزان با اجبار مدرسه به ويژه در سال‌هاي اخير شركت مي‌كردند و اين شكاف و فاصله در سال‌هاي اخير آنقدر بيشتر شد كه حتي ديگر اجبار هم كارساز نبوده و در برخي موارد حتي موجب چالش در مدارس و درگيري ميان دانش‌آموزان و والدين آنها با مديران و متوليان مدارس هم شده لذا به نظر مي‌رسد يك نوع بازبيني جدي در اين زمينه ضروري است.
شوراي دانشآموزي
شوراهاي دانشآموزي نهادي در مدارس ايران است كه اعضاي آن با انتخابات از ميان دانش‌آموزان برگزيده مي‌شوند. اين انتخابات از سال ۱۳۷۶ برگزار مي‌شود. اهداف برپايي آن «زمينه‌سازي رشد مهارت فردي - اجتماعي»، «توسعه همياري در امور آموزشي و پرورشي» و «تعامل ميان آنان و مسوولان» بيان شده است. انتخابات آن در هر سال آموزشي در ماه آبان برگزار مي‌شود و با توجه به شرايط مدرسه و شمار دانش‌آموزان، اعضاي شوراها از ۵ تا ۱۴ نفر متغير است. رياست شوراهاي مدارس مي‌توانند بعد از انتخابات دو مرحله‌اي شهرستاني، استاني وارد مجلس دانشآموزي شوند.
بسيج دانشآموزي
رهبر انقلاب در پنجم آذر ۱۳۵۸ خورشيدي فرماني مبني بر تشكيل بسيج مستضعفين صادر كرد و در ۱۹تير ۱۳۵۹خورشيدي، شوراي انقلاب اسلامي، سازمان بسيج ملي را تصويب كرد تا اين سازمان ضمن آموزش و سازماندهي افراد داوطلب، آنان را براي مقابله با هرگونه تهديد و تجاوز داخلي و خارجي آماده كنند. سپس در دي ۱۳۵۹ خورشيدي، سازمان بسيج ملي به واحد بسيج مستضعفين تغيير نام يافت و به عنوان زير مجموعه‌اي از سپاه پاسداران انقلاب اسلامي تا ۱۳۶۹خورشيدي به فعاليت خود ادامه داد و با انسجام واحد بسيج مستضعفين و شكل‌گيري ساختار و تشكيلات آن، دفتر بسيج دانشآموزي به عنوان رده‌اي مستقل در واحد بسيج مستضعفين ايجاد شد. با شروع جنگ دفاتر بسيج در مدارس مانند ديگر اقشار بسيج براي جذب، آموزش و اعزام دانش‌آموزان واجد شرايط به جبهه‌هاي جنگ فعال شدند كه در طول هشت سال جنگ بيش از ۵۵۰ هزار دانش‌آموز بسيجي در جنگ شركت كردند و بيش از ۳۶هزار تن شهيد و ۲ هزار و ۸۵۳ تن مفقودالاثر و جانباز و ۲ هزار و ۴۳۳تن آزاده را در اين راه تقديم دفاع از وطن كردند.
آموزش آمادگي دفاعي در مدارس
وزارت آموزش و پرورش در ۱۳۶۳خورشيدي موظف شد با هماهنگي و همكاري واحد بسيج مستضعفين سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، آموزش آمادگي دفاعي را براي دانش‌آموزان به اجرا درآورد و اين موجب شد كه دفاتر بسيج دانشآموزي در مدارس از استحكام بيشتري برخوردار شوند. سرانجام با تشكيل نيروهاي پنج‌گانه سپاه، واحد بسيج مستضعفين به نيروي مقاومت بسيج تبديل شد. يكي ديگر از اقدامات مهم در جهت بسط و گسترش فرهنگ بسيجي در ميان دانش‌آموزان و تقويت كمي و كيفي بسيج دانشآموزي اين بود كه در ۱۳۷۵ خورشيدي مجلس شوراي اسلامي ماده واحده‌اي را با عنوان قانون تشكيل و توسعه بسيج دانشآموزي به تصويب رساند، مهم‌ترين بندهاي اين قانون كه شامل برخي از اهداف اين نهاد هم مي‌شود به شرح ذيل است؛ آموزش و سازماندهي دانش‌آموزان مدارس كشور و ايجاد روحيه همياري، مسووليت‌پذيري و آمادگي دفاع همه‌جانبه از انقلاب اسلامي و بسط فرهنگ و تفكر بسيجي، برنامه‌هاي اميدان، پويندگان و پيشگامان بسيج دانشآموزي.
سازمان دانشآموزي
سازمان دانشآموزي جمهوري اسلامي ايران نهادي عمومي و غيردولتي وابسته به وزارت آموزش و پرورش است كه در قالب تربيت اجتماعي مكمل تربيت عمومي بوده و در ۲۱ ارديبهشت ۱۳۷۸ فعاليت‌هاي خود را با شعار «همدلي، همفكري، همكاري» شروع كرد و دانش‌آموزان پسر و دختر را در سه دوره تحصيلي و از پايه اول ابتدايي تا پايه دوازدهم (۱۲ سال تحصيلي) تحت پوشش قرار مي‌دهد. سازمان دانشآموزي تربيت اجتماعي دانشآموزي را تحت پوشش و پيگيري دارد. سازمان پيشاهنگي ايران با در نظر داشتن فعاليت‌هايي در اين زمينه در ۱۳۰۴ ايجاد شد كه پس از انقلاب در نيمه سال ۱۳۶۴ منحل و سازمان جوانان و نوجوانان تشكيل شد. جهت فعاليت‌هاي مكمل پرورشي در سال ۱۳۷۰ اساسنامه كانون‌هاي فرهنگي و تربيتي به تصويب شوراي عالي آموزش و پرورش رسيد. در سال ۱۳۷۲ در ضمن آن، تشكيلات دانشآموزي تحت عنوان «پويندگان» در راستاي فعاليت‌هاي پيگير، مستمر و بلندمدت پرورشي ايجاد شد. سال ۱۳۷۴ به جاي عنوان كلي پويندگان، تشكيلات پسران «پيشتازان» و دختران «فرزانگان» عنوان گرفت و از سال ۱۳۹۶ اين تشكيلات با نام پيشتازان دختر و پسر شناخته مي‌شود. اما تشكيلات سازمان دانشآموزي به عنوان سازماني مستقل از ۲۱ ارديبهشت ۱۳۷۸ فعاليت‌هاي خود را شروع كرد.
برنامه‌ها و مراسم‌هاي اين روز چون متمركز بر دانش‌آموز نبوده چندان هويت‌بخش جايگاه و نقش دانش‌آموزان نيز نبوده است و رفته رفته سال به سال دانش‌آموزان نسبت به اين روز احساس بيگانگي كرده و اين روز را يك روز سياسي با برنامه‌هاي سياسي رسمي دانسته كه تعدادي با علاقه‌مندي و بيشتر دانش‌آموزان با اجبار مدرسه به ويژه در سال‌هاي اخير شركت مي‌كردند و اين شكاف و فاصله در سال‌هاي اخير آنقدر بيشتر شد كه حتي ديگر اجبار هم كارساز نبوده و در برخي موارد حتي موجب چالش در مدارس و درگيري ميان دانش‌آموزان و والدين آنها با مديران و متوليان مدارس هم شده است لذا به نظر مي‌رسد يك نوع بازبيني جدي در اين زمينه ضروري است.