منطق ژئواكونوميك سرمايه‌گذاري عربستان در كشورهاي عرب منطقه
مهدي فيض‌اللهي
محمد بن سلمان وليعهد عربستان از تشكيل صندوق سرمايه‌گذاري با تاسيس پنج شركت منطقه‌اي جهت سرمايه‌گذاري در كشورها عربي چون اردن، عراق، بحرين، عمان، سودان و قبل‌تر در كشور مصر خبر داده بود . اما منطق ژئواكونومي عربستان و بن سلمان از اين سياست چه مي‌تواند باشد؟ آيا عربستان تنها به دنبال كسب حمايت‌هاي سياسي در جهان عرب و مجامع بين‌المللي است يا اهداف ديگري هم در وراي اين سياست خود دارد؟ عربستان در نظر دارد ضمن توسعه و تقويت مشاركت بخش خصوصي در كشورهاي ياد شده منابع درآمدي خود برپايه چشم‌انداز ۲۰۳۰ را متنوع كند . يعني به دنبال رساندن ارزش دارايي‌هاي خود به بيش از يك تريليون دلار در سال 2025 ميلادي است. هدف ديگر عربستان حمايت از اقتصاد خود در برابر نوسانات احتمالي قيمت نفت در آينده مي‌تواند باشد. در كل هر چند عربستان به دنبال كسب سود از سرمايه‌گذاري‌هاي خود است، اما در پشت پرده بي‌شك به دنبال افزايش نفوذ خود در اين كشورهاست. كشورهاي اردن، عراق، بحرين، عمان، سودان و مصر كشورهايي هستند كه هر كدام با موقعيت ژئوپليتيك خاص خود مناطق پيراموني عربستان را پوشش مي‌دهند و مانند حلقه‌اي بر محور عربستان از نظر جغرافيايي قرار گرفته‌اند.از آنجايي كه قبله مسلمين در عربستان واقع است و كشورهايي كه براي سرمايه‌گذاري انتخاب شده‌اند همگي كشورهاي عرب هستند، مي‌تواند تلاشي براي رهبري در جهان عرب و دنياي اسلام نيز باشد. علاوه بر سود مثبت براي صندوق حاكميتي عربستان، به سود كشورهاي نامبرده هم است به خصوص كه عربستان از بحران‌هاي مالي اين كشورهاي عربي آگاه است. كشورهاي عراق، عمان، بحرين، اردن و مصر رانت ژئوپليتيك دارند و عربستان به دنبال استفاده از اين رانت در راستاي منافع خود است. در كشورهايي مثل عراق و مصر كه همواره ادعاي رهبري ملت عرب را داشته‌اند، مي‌توانند به دنبال موازنه قدرت باشند. همچنين كشورهاي اردن و عمان و بحرين و سودان براي عربستان زمين بازي هستند كه در آنها سياست‌هاي خود را با ايجاد زيرساخت و كسب حمايت پيش مي‌برد. با ايجاد وابستگي متقابل هر چند از نظر توسعه و سرمايه‌گذاري زيرساخت كشورهاي نامبرده با توجه به اينكه وضعيت اقتصادي مناسبي ندارند، مي‌توانند پيشرفتي داشته باشند. اما به تناسب شدت و ضعف سرمايه‌گذاري و وابستگي اقتصادي ايجاد شده از نظر سياسي و استقلال ملي آنها مي‌تواند تحت تاثير قرار بگيرد يا در جهت عربستان تغيير كند يا موازنه‌اي به نفع عربستان ايجاد شده يا از شدت موازنه عليه عربستان نسبت به بازيگران ديگر كم كند. در ارتباط با عراق و بحرين، عربستان مي‌تواند با كاهش نفوذ شيعي‌گرايي ايران به دنبال تقويت سني‌گرايي وهابي خود باشد.يعني بدون توجه به سود و زيان اقتصادي با گسترش حوزه نفوذ خود به دنبال بسط دادن ايدئولوژي سياسي مطبوعش از يك سو و منقبض و كاهش دادن حوزه نفوذ ايدئولوژي سياسي رقيب چون شيعي‌گرايي باشد.عراق يك كشور نفتي و عضو اوپك است . در مركز سه قدرت اصلي خاورميانه جمهوري اسلامي ايران، تركيه و عربستان سعودي قرار گرفته و از طرفي حلقه وصل ايران به شوراي همكاري خليج فارس است. عراق در حوزه نفوذ هر كشوري باشد در كليت خليج فارس مي‌تواند موقعيت برتري داشته باشد. بنابراين اين كشور را به محلي براي رقابت و كشمكش منطقه‌اي مبدل ساخته است. به دنبال سقوط صدام و تغيير قدرت داخلي عراق به نفع شيعيان، نفوذ ايران در عراق بيشتر شده و عربستان با سرمايه‌گذاري در اين كشور به دنبال كاهش شدت و قدرت و نفوذ ايران در اين كشور است. بحرين هر چند كشوري كوچك و مجمع‌الجزايري است، اما به دليل موقعيت ژئوپليتيك و راهبردي كه دارد يعني هم به دليل برخورداري از منابع هيدروكربني و جمعيت با اكثريت شيعه ولي با حاكميت سني و هم به خاطر نزديكي به شهرهاي كليدي شيعه‌نشين و نفت و گازخيز عربستان چون قطيف و احساء و قرار گرفتن در كنار كشورهاي پادشاهي حاشيه خليج فارس حايز اهميت است. عربستان نگران سرايت ناآرامي‌ها از بحرين به مناطق شيعه‌نشين خود است و شيخ‌نشين‌هاي خليج فارس نيز نگران اين هستند كه با ايجاد حكومت مردم‌سالار در بحرين، شهروندان كشورهاي خود نيز به دنبال چنين تغييراتي باشند. عربستان با سرمايه‌گذاري در بحرين نفوذ خود و حتي شايد بتوان گفت حاكميت در بحرين را تقويت مي‌كند و از ايجاد ناآرامي در كشور خود و منطقه جلوگيري به عمل مي‌آورد.اردن موقعيت ژئوپليتيك خاص خود با قرار گرفتن در منطقه پرتلاطم شامات رادارد.جايي كه نزديك فلسطين، اسراييل، لبنان، سوريه، عراق و درياي سرخ واقع شده است و با توجه به اينكه در بيشتر اين كشورها جمهوري اسلامي ايران نفوذ و حضور دارد و اردن حائلي بين اسراييل و عربستان است. به خاطر اقتصاد ضعيف اردن، عربستان با سرمايه‌گذاري در زيرساخت آن مي‌تواند اردن را در زمره كشورهاي حامي خود نگه دارد.عمان كشوري كه به درياي عمان و خليج فارس و تنگه هرمز دسترسي گسترده‌اي دارد و از اين نظر موقعيت ژئوپليتيكي منحصربه‌فردي دارد. با توجه به اختلافات مرزي بين عربستان و عمان و همچنين اختلافاتي مبني بر ادعاي عربستان بر مناطق نفتخيز بوريمي، عمان داخلي و ظفار و از طرفي داشتن اقتصاد نفتي عمان به نظر مي‌رسد هدف عربستان از سرمايه‌گذاري در زيرساخت‌هاي عمان در كنار مباحث سودآوري، استفاده از رانت ژئوپليتيكي آن و همچنين استفاده از حمايت‌هاي سياسي عمان در جهان عرب و مجامع بين‌المللي باشد.سودان كشوري عربي بين منطقه شاخ آفريقا و مصر و مشرف به درياي سرخ است. سودان شايد از نظر اقتصادي براي عربستان سودآور هم نباشد، اما مي‌تواند حوزه نفوذي براي عربستان در قاره آفريقا ايجاد كند. سودان در زمينه حمايت‌هاي سياسي براي عربستان مي‌تواند مفيد و كاربردي باشد. مصر با توجه به اينكه بحران شديد مالي داشته، نياز جدي به پول عربستان دارد و در مقابل عربستان هم با سرمايه‌گذاري در كشور مصر به دنبال جذب حمايت‌هاي سياسي مصر در مجامع بين‌المللي و جهان عرب است و در كنار آن به خاطر جمعيت بالاي 100 ميليوني مصر و نبود كار و شغل نيروهاي كار به نسبت زيادي از اتباع مصر در عربستان مشغول كار هستند و يك وابستگي متقابلي بين اين دو كشور وجود دارد. لازم به ذكر است كه مصر با توجه به مبالغي كه از كشورهاي حاشيه خليج فارس دريافت مي‌كند بعد از انقلاب اسلامي ايران رابطه‌اش را با ايران بهبود نمي‌بخشد.
كارشناس ارشد خاورميانه
دانشگاه شهيد بهشتي تهران