احياي برجام؟
توافق موقت؟ يا برجام‌پلاس؟
«اعتماد» سناريوهاي پيش روي مذاكرات وين را بررسي مي كند
سارا معصومي
فروردين 1400 مذاكرات براي احياي توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+4 و ايالات متحده آغاز شد. روندي كه در آخرين هفته‌هاي عمر دولت هشت‌ساله حسن روحاني به گفته مقام‌هاي وقت به حصول توافق بسيار نزديك شده بود، اما نهادهاي تصميم‌گير در اين پرونده ترجيح دادند مذاكرات توسط هيات جديد مذاكره‌كننده و منتخب دولت سيزدهم ادامه پيدا كند.
پس از كش‌وقوس‌هاي فراوان مذاكرات در آذرماه 1400 به رياست علي باقري، معاون سياسي وزير خارجه و از منتقدان سرسخت برجام آغاز شد. مذاكراتي كه در همان نخستين دور با مشاجره دو طرف بر سر بحث درباره معيار بودن متن حاصله در دولت قبل يا لزوم نگارش متني جديد به مانع جدي خورده و گرفتار حاشيه‌ها شد. با قرار گرفتن مذاكرات روي ريل و تبديل شدن دوباره وين به مقري براي ديدار مستقيم هيات ايراني با هيات‌هاي 1+4 و رايزني‌هاي غيرمستقيم ميان ايران و ايالات متحده، اميدها براي احياي برجام در چند مقطع زماني به شمول اسفند 1400 و فروردين و مردادماه 1401 پررنگ‌تر شد اما اندك اندك طولاني شدن روند مذاكرات، منجر به تاثير گرفتن آن از رويدادهايي نظير جنگ اوكراين، انتخابات ميان‌دوره‌اي كنگره امريكا و البته آغاز ناآرامي‌ها در ايران شد.
به اين مسائل ميداني، اختلاف ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در حوزه پادماني و غيربرجامي را هم بايد اضافه كرد. در چنين شرايطي مي‌توان گفت كه برجام در مسير احيا در دو حوزه سياسي و فني با چالش برخورد كرده است.
حوزه فني: آغاز اختلاف فني ايران با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي با تمركز آژانس بر اطلاعات ادعايي رژيم اسراييل درباره فعاليت‌هاي هسته‌اي اعلام نشده ايران آغاز شد اما در نتيجه اصرار ايران مبني بر سياسي بودن اين پرونده و ادعاي آژانس مبني بر ضرورت دريافت پاسخ‌هاي فني، اين اختلاف به گره اصلي در مسير احياي برجام تبديل شد و تاكنون سوژه صدور سه قطعنامه در شوراي حكام عليه ايران بوده است. در حالي كه سازمان انرژي اتمي ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در حداقل دو نوبت بر سر يك نقشه راه براي حل‌وفصل اين پرونده توافق كردند اما رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مي‌گويد پاسخ‌هاي ايران كافي نبوده و در نقطه مقابل محمد اسلامي، رييس سازمان انرژي اتمي با رد اين ادعا، آژانس را به سياسي‌كاري در اين پرونده و تلاش براي حفظ اهرم فشار بر تهران متهم مي‌كند. طبق روايت غرب آنچه در مردادماه روند مذاكرات براي احياي برجام را مختل كرد، مكتوب شدن مطالبه ايران براي مختومه‌شدن اين پرونده همزمان با حصول توافق احياي برجام بود كه غربي‌ها از آن با عنوان مطالبه غيربرجامي ياد مي‌كنند. طبيعتا اين روايت مقبول طرف ايراني نيست و تهران ادعا مي‌كند كه از نخستين دور آغاز مذاكرات براي احياي برجام يعني در دولت دوازدهم اين مطالبه ثابت بوده و تهران هرگز از آن عقب‌نشيني نكرده است. برخي مقام‌هاي مسوول ايراني در اين پرونده معتقدند كه حل‌وفصل اين اختلاف در نهايت در نتيجه يك تفاهم و توافق سياسي ممكن خواهد بود و اگر ايران و 1+4 در كنار ايالات متحده به توافق نهايي براي احياي برجام دست پيدا كنند، پرونده اختلاف ميان ايران و آژانس هم در سازوكاري مشخص حل خواهد شد.
حوزه سياسي: امروز ديگر بر هيچ‌كس پوشيده نيست كه توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+5 در سال 2015 نتيجه شكل‌گيري اراده سياسي از تهران تا واشنگتن براي حل‌وفصل اختلاف در اين حوزه و پل‌سازي از آن براي عادي‌سازي رابطه سياسي و اقتصادي با ايران بود. امروز نيز فقدان اين اراده سياسي منجر به طولاني شدن روند مذاكرات و تاثيرپذيري آن از ساير تحولات شده است. اگر تا ديروز اختلاف ميان تهران و واشنگتن بر سر جزييات تحريمي و هسته‌اي متن توافق بود امروز ملاحظه‌هاي ديگري طرفين را از حضور در پايتخت اتريش و اعلام احياي توافق دور و دورتر كرده است.
طرف غربي ايران را متهم به ايستادن در كنار روسيه در جنگ اوكراين با ارسال پهپاد مي‌كند، اما تهران ضمن اذعان به ارسال اين پهپادها مي‌گويد اين همكاري قبل از آغاز جنگ اوكراين بوده و حسين امير عبداللهيان تاكيد دارد كه طرف اوكرايني مدركي دال بر استفاده روسيه از اين پهپادها در جنگ اوكراين ارايه نكرده است.
همزمان ايران طرف غربي را متهم به دخالت در ناآرامي‌ها و حمايت از اعتراض‌هاي داخلي مي‌كند و اين در حالي است كه در دو ماه اخير اتحاديه اروپا، تروييكاي اروپايي حاضر در برجام، كانادا و ايالات متحده زنجيره‌اي از تحريم‌ها را عليه ايران به بهانه آنچه سركوب معترضان و نقض حقوق بشر خوانده‌اند، اعمال كردند. به اين بسته‌هاي تحريمي متنوع و مبسوط، موضع‌گيري‌هاي شفاهي مقام‌هاي كشورهاي عضو برجام به علاوه ديدارهاي آنها با چهره‌هاي مخالف جمهوري اسلامي در پايتخت‌هاي اروپايي يا تريبون دادن به آنها در پارلمان‌ها يا نشست‌هاي برگزارشده توسط برخي نهادهاي منطقه‌اي و بين‌المللي را هم بايد اضافه كرد. نتيجه اين تحولات صدور قطعنامه عليه ايران در نشست ويژه شوراي حقوق بشر سازمان ملل متحد و تلاش براي تعليق عضويت ايران در حوزه‌هايي چون كميسيون وضعيت زنان سازمان ملل است.
در چنين فضايي در حالي كه مقام‌هاي اروپايي از خير هيچ فشار سياسي بر تهران به واسطه ادعاي كمك به روسيه در جنگ اوكراين و آنچه نقض حقوق بشر توسط تهران مي‌خوانند، نمي‌گذرند، جمهوري اسلامي نيز از هر فرصتي براي انتقاد از اين موضع و برخورد به اصطلاح مشابه استفاده مي‌كند.
طبيعتا مذاكرات براي احياي برجام بيشترين تاثير را از وضعيت نابسامان سياسي ميان ايران و غرب گرفته است. رايزني‌هاي حسين اميرعبداللهيان با آنتونيو گوترش، دبيركل سازمان ملل متحد، جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا يا وزراي خارجه كشورهاي قطر و عمان به عنوان واسطه‌هاي هميشگي ميان تهران و واشنگتن ادامه دارد، اما وزارت خارجه ايالات متحده مي‌گويد احياي برجام اولويت واشنگتن نيست. همزمان علي باقري، معاون سياسي وزير خارجه ايران با سفر به دوحه و مسكو با همتاهاي قطري و روس خود از برجام و روند احياي آن سخن مي‌گويد اما راب مالي همتاي امريكايي او براي نخستين‌بار شفاف‌تر از هميشه از وجود گزينه نظامي روي ميز براي مهار برنامه هسته‌اي ايران سخن مي‌گويد. راب مالي چندساعت پس از اين موضع‌گيري در پايتخت ايتاليا در اجلاس «گفت‌وگوي مديترانه» كه وزير خارجه ايران از حضور در آن انصراف داد باز هم موضعي مشابه گرفته و مي‌گويد سياست واقعي امريكا در قبال ايران بين «ديپلماسي» و «پلن بي» است.
مجموع تحولات در اين حوزه آنچنان به ضرر احياي برجام پيش رفته كه امروز مي‌توان از وجود چند سناريو پيش روي مذاكرات وين سخن گفت.
1- برخي مصرانه تاكيد دارند احياي برجام را بايد پرو‍ژه‌اي شكست‌خورده دانست و اساسا برجام ديگر وجود خارجي ندارد.
2- عده‌اي با اشاره به سياست فشار حداكثري غرب عليه ايران، معتقد به تلاش طرف مقابل براي امتيازگيري بيشتر و وادار كردن تهران به عقب‌نشيني از برخي مواضع هستند. چنانكه چهره‌هايي چون لارنس نورمن، خبرنگار وال استريت ژورنال يا علي واعظ از چهره‌هاي نزديك به هيات مذاكره‌كننده امريكايي معتقدند حتي اگر ايران موافقت خود را با آخرين متن روي ميز در اواخر مرداد ماه جاري هم اعلام كند طرف امريكايي نمي‌پذيرد.
3- برخي براي نجات اصل توافق دوباره به سمت پيشنهاد نسخه توافق موقت رفته‌اند و از مزاياي آن در مقابل تبعات شكست كامل توافق سخن مي‌گويند. در اين سناريو غرب مي‌تواند با متوقف شدن بخش‌هاي حساس برنامه هسته‌اي ايران نگراني ادعايي در حوزه اشاعه را پاسخ بدهد و تهران هم از مزاياي محدود اقتصادي در ازاي چشم‌پوشي طرف مقابل در اجراي برخي تحريم‌ها بهره‌مند شود.
4- معدود افرادي نيز پيش‌بيني مي‌كنند كه غرب به شمول اروپا و ايالات متحده حتي در صورت طرح ايده توافق موقت به دنبال خريد زمان و ايجاد فضا براي پيشبرد ايده برجام‌پلاس هستند. منظور از برجام‌پلاس مي‌تواند گنجاندن تعهدهاي هسته‌اي بيشتر براي ايران در متن توافق جديد يا مذاكرات درباره توانمندي‌هاي موشكي و فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران باشد.
موضع واشنگتن
درباره برجام تغييري نكرده است
باربارا اسلاوين، پژوهشگر شوراي آتلانتيك در پاسخ به پرسش «اعتماد» درباره چرايي اين موضع‌گيري راب مالي و تاكيد بر وجود گزينه نظامي روي ميز مي‌گويد: «در حقيقت راب مالي موضع هميشگي دولت ايالات متحده را تكرار كرده مبني بر اينكه به ايران اجازه برخورداري از سلاح هسته‌اي داده نخواهد شد. موضع واشنگتن درباره برجام تغييري نكرده است. دليل آنكه توافقي صورت نگرفته، اين است كه ايران متن پيشنهادي از سوي اروپا و امريكا را رد كرده و مطالبه‌هايي را مطرح مي‌كند كه خارج از حيطه برجام هستند. همزمان امريكا مي‌گويد نگراني‌هايي درباره وضعيت حقوق بشر در ايران دارد و به اين مساله ماجراي كمك ايران به روسيه در جنگ اوكراين را هم بايد اضافه كرد كه مواضع غرب عليه جمهوري اسلامي را سخت‌تر كرده است.» اسلاوين در پاسخ به اين پرسش «اعتماد» كه آيا امريكا به دنبال احياي برجام فعلي است يا توافق موقت با تهران را ترجيح مي‌دهد، مي‌گويد: «زمزمه‌هايي درباره اينكه اگر احياي برجام ممكن نباشد دو طرف به سمت برداشتن گام‌هايي محدود و موقت حركت كنند وجود دارد اما احياي برجام اصلي براي هر دو طرف فوايدي دارد كه نبايد ناديده گرفته شود.»
عدم احياي برجام از نظر سياسي
و ژئوپليتيك براي امريكا بسيار خطرناك است
سينا عضدي، استاد روابط بين‌الملل دانشگاه جرج واشنگتن و پژوهشگر شوراي آتلانتيك در پاسخ به پرسش «اعتماد» درباره اشاره پررنگ راب مالي به وجود گزينه نظامي در مقابل ايران مي‌گويد: مسلما انگيزه اصلي او حفظ فشار و افراشته نگه داشتن اين به اصطلاح چماق بالاي سر ايران است كه دولت امريكا در صورت احساس خطر از جانب برنامه هسته‌اي ايران در استفاده از زور ترديد نخواهد داشت. اين سخنان راب مالي مخاطبان ديگري هم در ميان متحدان امريكا در منطقه غرب آسيا دارد، متحداني مانند اسراييل. ترجيح امريكا اين است كه در صورت اجتناب‌ناپذير بودن گزينه نظامي، واشنگتن اقدام كند و نه تل‌آويو. امريكا مي‌خواهد فعلا دست اسراييل را در استفاده از زور عليه ايران ببندد.
عضدي در پاسخ به اين پرسش كه آيا برجام به شكل تصويب‌شده آن در سال 2015 هنوز تامين‌كننده منافع مدنظر امريكاست يا خير، مي‌گويد: ما هنوز به مرحله‌اي نرسيديم كه منافع برجام براي امريكا به عنوان توافقي در راستاي عدم اشاعه سلاح اتمي از بين رفته باشد. البته هرچه زمان مي‌گذرد به اين نقطه نزديك و نزديك‌تر مي‌شويم. در هر صورت اگر امريكا يك هدف با عنوان خودداري از دستيابي ايران به سلاح اتمي را دنبال مي‌كند بايد قراردادي به اسم برجام يا هر اسم ديگري با ايران داشته باشد.
عضدي درباره تبعات عدم احياي برجام يا شكست كامل مذاكرات براي واشنگتن مي‌گويد: عدم احياي برجام هم از نظر سياسي و هم ژئوپليتيك براي دولت امريكا بسيار خطرناك است. از نظر سياسي اگر برجام احيا نشود و روند توسعه برنامه اتمي ايران ادامه پيدا كند، دولت بايدن متهم مي‌شود به اينكه در دوره او برنامه اتمي ايران پيشرفته‌تر شده است. از نظر ژئوپليتيك، امريكا تمايلي به ورود به جنگ ديگري در خاورميانه ندارد. بايد توجه داشت كه بنيامين نتانياهو در راس يك ائتلاف دست راستي به قدرت بازگشته و اگر او دست به اقدام نظامي عليه ايران بزند اين جنگ هر رييس‌جمهوري كه در امريكا در راس كار باشد را درگير خود خواهد كرد. البته كه اينكه امريكا تا چه اندازه در اين جنگ دخالت كند بستگي به هويت رييس‌جمهور نشسته در كاخ سفيد دارد اما طبيعتا امريكا در چنين شرايطي گوشه‌نشين نخواهد بود. بنابراين عدم احياي برجام هم از نظر سياسي و هم از نظر معادله‌هاي منطقه‌اي و صلح و ثبات خاورميانه براي امريكا خطرناك است.
عضدي در پاسخ به اين پرسش كه برخي مقام‌هاي امريكايي خواهان توقف مذاكرات وين در شرايط فعلي هستند به «اعتماد» مي‌گويد: دولت جو بايدن تحت فشار شديد براي عدم مذاكره با ايران، حفظ فشار و تحريم بر ايران است. اما همزمان براي امريكا دو موضوع عدم دستيابي ايران به سلاح اتمي و عدم آغاز جنگ جديد در خاورميانه بسيار مهم است و در هر شرايطي تلاش مي‌كند اين دو هدف را محقق كند.
او درباره احتمال ترجيح توافق موقت در امريكا به تلاش براي احياي اصل برجام مي‌گويد: فعلا اين مساله در گزارش‌ها و تحليل‌هاي رسانه‌اي ديده مي‌شود و ما از سوي دولت امريكا يا اروپايي‌ها شاهد موضع‌گيري له يا عليه اين سناريو نبوده‌ايم.
باربارا اسلاوين:
زمزمه‌هايي درباره اينكه اگر احياي برجام ممكن نباشد دو طرف به سمت برداشتن گام‌هايي محدود و موقت حركت كنند وجود دارد اما احياي برجام اصلي براي هر دو طرف فوايدي دارد كه نبايد ناديده گرفته شود. موضع واشنگتن درباره برجام تغييري نكرده است
سينا عضدي:
ما هنوز به مرحله‌اي نرسيديم كه منافع برجام براي امريكا به عنوان توافقي در راستاي عدم اشاعه سلاح اتمي از بين رفته باشد. البته هرچه زمان مي‌گذرد به اين نقطه نزديك و نزديك‌تر مي‌شويم. در هر صورت اگر امريكا يك هدف با عنوان خودداري از دستيابي ايران به سلاح اتمي را دنبال مي‌كند بايد قراردادي به اسم برجام يا هر اسم ديگري با ايران داشته باشد