مفهوم
عدالت اجتماعي
از نگاه قرآن
محمود حبيبي٭
قوام حقيقت حيات انساني به اصل عدالت است. دادگري همانند اصل توحيد ريشه در نظام تكوين دارد همچنان‌كه پيامبر اكرم (ع) فرمودند: «بِالْعدْلِ قامتِ السّماواتُ و الارْض» يعني اينكه آسمان‌ها و زمين، با عدالت، پا برجا مي‌مانند، بنابراين ناديده انگاشتن قسط و عدل، مخالفت با نظام طبيعي و اهتمام به آن هماهنگي با نظام هستي است. عدالت در لغت به معناي مساوات، ضدجور و عدم افراط و تفريط مي‌باشد و در اصطلاح عبارت است از رعايت استحقاق و شايستگي‌ها، تعريف عدالت به اين معنا تعبير رايج متفكران مسلمان است، لذا آنان عدالت را معنا نموده‌اند. « إعْطاء كُلّ ذِي حقٍّ حقّه»
در اين يادداشت به تحليل و بررسي مفهوم عدالت اجتماعي از نگاه قرآن مي‌پردازيم.
1- عدالت ريشه در فطرت انسان دارد: از نگاه قرآن، عدل به مثابه صفت و ملكه انساني و اجتماعي، ريشه در فطرت انسان‌ها دارد. بدين معنا كه در وجود آدمي، گرايش به عدالت و عدالتخواهي، مبارزه با ظلم و بي‌عدالتي نهادينه شده است. اين حقيقتي است كه سرشت انسان به آن خو گرفته، همچنان‌كه آيه 7 سوره مباركه انفطار مي‌فرمايد: «الذِي خلقك فسواك فعدلك» آفرينش انسان و هماهنگي و تعادل ميان اعضاي او، جلوه‌اي از لطف و عنايت خداوند است. آنگاه اعتدال و عدالت را در وجود تو محقق ساخت. يعني آفرينش و خلقت تو بر مدار اعتدال استوار گرديد. با اين توصيف چون عدالت ريشه در فطرت آدمي دارد باعث ثبات و آرامش انسان بوده و اساسا تغييرناپذير است. به علاوه استقرار عدالت و قيام به قسط و عدل ذاتا موجب آرامش و سكون انسان مي‌گردد.
2 - تحقق قسط و عدل در جامعه، فلسفه اساسي رسالت پيامبران: خداوند در آيه 25 سوره حديد مي‌فرمايد: «لقدْ أرْسلْنا رُسُلنا بِالْبيِّناتِ و أنْزلْنا معهُمُ الْكِتاب و الْمِيزان لِيقُوم الناسُ بِالْقِسْطِ و ....ما پيامبران را با دلايل روشن فرستاديم و با آنها، كتاب آسماني و ميزان شناسايي حقّ از باطل را نازل كرديم تا مردم، قيام به عدالت كنند.
بر اين اساس اقامه قسط و عدل در جامعه از نگاه قرآن تا به آنجا اهميت دارد كه خداوند هدف از بعثت پيامبران و ارسال رسل را استقرار عدالت و مبارزه با ظلم‌ستيزي دانسته است.
3- جلوگيري از تحريف و تاخير در اجراي عدالت: خداوند در آيه 135 سوره نساء مي‌فرمايد: يا أيُّها الذِين آمنُوا كُونُوا قوامِين بِالْقِسْطِ شُهداء لِلهِ ولوْ علي أنْفُسِكُمْ أوِ الْوالِديْنِ والْأقْربِين إِنْ يكُنْ غنِيًّا أوْ فقِيرًا فاللهُ أوْلي بِهِما فلا تتبِعُوا الْهوي أنْ تعْدِلُوا وإِنْ تلْوُوا أوْ تُعْرِضُوا فإِن‌الله كان بِما تعْملُون خبِيرًا. اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! كاملا قيام به عدالت كنيد! براي خدا شهادت دهيد، اگر‌چه اين گواهي به زيان خود شما، يا پدر و مادر و نزديكان شما بوده باشد! چرا‌كه اگر آنها غني يا فقير باشند، خداوند سزاوارتر است كه از آنان حمايت كند. بنابراين از هوي و هوس پيروي نكنيد كه از حق، منحرف خواهيد شد! و اگر حق را تحريف كنيد، يا از اظهار آن، اعراض نماييد، خداوند به آنچه انجام مي‌دهيد، آگاه است.
درخصوص اين آيه دو نكته را بايد توجه داشت:
الف - و إِنْ تلْوُوا: كلمه «تلْوُوا» از ريشه «لي» به معناي پيچاندن و تاب دادن است كه مراد از آن در اين آيه تلاش براي واژگوني حق و قلب حقيقت است. همچنين تحريف در اجراي حق مي‌تواند از مصاديق فعل تلْوُوا در قرآن كريم باشد.
ب - أوْ تُعْرِضُوا: اين واژه قرآني بدان معناست كه اشخاص جامعه نبايد از اقامه قسط و عدل رويگردان شوند.
بر اين اساس بنيان‌هاي قسط و عدل در جامعه بايد استوار گردد. همچنين يكايك آحاد جامعه مكلّف هستند نسبت به ظلم و بي‌عدالتي احساس مسووليت نموده و بي‌تفاوت نباشند.
4 - قضاوت و داوري براساس قسط و عدل: آيه 58 سوره نساء در زمينه اهميت قضاوت و داوري با محوريت «عدالت» مي‌فرمايد:
إِن‌الله يأْمُرُكُمْ أنْ تُودُّوا الْأماناتِ إِلي أهْلِها و إِذا حكمْتُمْ بيْن الناسِ أنْ تحْكُمُوا بِالْعدْلِ .... همانا خداوند فرمان‌تان مي‌دهد كه امانت‌ها را به صاحبانش بدهيد و هرگاه ميان مردم داوري كرديد، به عدل حكم كنيد. به علاوه آيه 26 سوره ص در همين زمينه مي‌فرمايد: يا داوُدُ إِنا جعلْناك خلِيفه فِي الْأرْضِ فاحْكُمْ بيْن الناسِ بِالْحقِّ و لا تتبِعِ الْهوي فيُضِلك عنْ سبِيلِ‌الله ...
اي داود! همانا ما تو را در زمين جانشين قرار داديم، پس ميان مردم به حقّ داوري كن و از هواها و هوس‌ها پيروي نكن كه تو را از راه خدا منحرف مي‌كند. همچنين آيه 29 سوره اعراف مي‌فرمايد: قُلْ أمر ربِّي بِالْقِسْطِ ..... بگو: پروردگار من شما را به عدل و درستي امر كرده است.
5- عدالت در گفتار حتي عليه خود و بستگان: مطابق آيه 152 سوره مباركه انعام، با ديگران بايد بر مدار «حق و عدالت» سخن گفت. و إِذا قُلْتُمْ فاعْدِلُوا و لوْ كان ذا قُرْبي و بِعهْدِ‌الله أوْفُوا ذلِكُمْ وصاكُمْ بِهِ لعلكُمْ تذكرُون هنگامي كه سخني مي‌گوييد، عدالت را رعايت نماييد، حتي اگر در مورد نزديكان (شما) بوده باشد و به پيمان خدا وفا كنيد، اين چيزي است كه خداوند شما را به آن سفارش مي‌كند، تا متذكر شويد. به علاوه آيه 135 سوره نساء مي‌فرمايد: «قوامِين بِالْقِسْطِ شُهداء لِلهِ و لوْ علي أنْفُسِكُمْ أوِ الْوالِديْنِ و الْأقْربِين “اي كساني كه ايمان آورده‌ايد ! قيام به عدالت كنيد! براي خدا شهادت دهيد، اگر چه اين گواهي به زيان خود شما، يا پدر و مادر و نزديكان شما بوده باشد.
6- رفتار توام با عدالت حتي نسبت به دشمنان: خداوند در آيه 8 سوره نساء مي‌فرمايد: يا أيُّها الذِين آمنُوا كُونُوا قوامِين لِلهِ شُهداء بِالْقِسْطِ و لا يجْرِمنكُمْ شنآنُ قوْمٍ علي ألا تعْدِلُوا اعْدِلُوا هُو أقْربُ لِلتقْوي و اتقُوالله إِن‌الله خبِيرٌ بِما تعْملُون
اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! همواره براي خدا با تمام وجود قيام كنيد و به انصاف و عدالت گواهي دهيد و هرگز دشمني با قومي، شما را به بي‌عدالتي وادار نكند. به عدالت رفتار كنيد كه به تقوا نزديك‌تر است و از خداوند پروا كنيد كه همانا خدا به آنچه انجام مي‌دهيد آگاه است.
7 - برقراري صلح در بين مردم براساس عدالت: آيه 9 سوره مباركه حجرات درخصوص ضرورت برقراري صلح و رفع مخاصمه بين مردم مي‌فرمايد:
و إِنْ طائِفتانِ مِن الْمُومِنِين اقْتتلُوا فأصْلِحُوا بيْنهُما فإِنْ بغتْ إِحْداهُما علي الْأُخْري فقاتِلُوا التِي تبْغِي حتي تفِي‌ء إِلي أمْرِ‌الله فإِنْ فاءتْ فأصْلِحُوا بيْنهُما بِالْعدْلِ و أقْسِطُوا إِن‌الله يُحِبُّ الْمُقْسِطِين و اگر دو گروه از مومنان به نزاع و جنگ پرداختند، پس ميان آنان صلح و آشتي برقرار كنيد. سپس اگر يكي از دو گروه بر ديگري تجاوز كرد، با متجاوز بجنگيد تا به فرمان خداوند بازگردد. پس اگر متجاوز بازگشت و دست از تجاوز برداشت، ميان آن دو گروه به عدالت رفتار كنيد زيرا خداوند عدالت‌پيشگان را دوست دارد.
8 - قانون‌مداري گامي به سوي عدالت: از نگاه قرآن، تحقق عدالت با قانون‌مداري پيوند ناگسستني دارد، بر اين اساس، قانون‌مداري از ضروريات اوليه حكمراني ديني در مكتب اسلام است. قرآن نيز پيامبر را مامور برپايي عدالت براساس قانون دانسته است: همچنان‌كه آيه 15 سوره شوري مي‌فرمايد: فلِذلِك فادْعُ و اسْتقِمْ كما أُمِرْت و لا تتبِعْ أهْواءهُمْ و قُلْ آمنْتُ بِما أنْزل‌الله مِنْ كِتابٍ و أُمِرْتُ لِأعْدِل بيْنكُمُ‌الله ربُّنا و ربُّكُمْ لنا أعْمالُنا و لكُمْ أعْمالُكُمْ لا حُجه بيْننا و بيْنكُمُ‌الله يجْمعُ بيْننا و إِليْهِ الْمصِيرُ. پس اي پيامبر آنان را به راه حق دعوت كن و بر آن پايداري نما آن‌گونه كه فرمان يافته‌اي و خواسته‌هاي آنان را پيروي مكن و به آنان بگو به هر كتابي كه خدا نازل كرده است، ايمان دارم و فرمان يافته‌ام تا ميان شما به عدالت حكم كنم. با اين توصيف لازمه تحقق عدالت، حركت بر مدار قانون است و تنها در صورتي مي‌توان بنيان‌هاي قسط و عدل را در جامعه استوار نمود كه رهبران و حاكمان آن جامعه پايبند به قانون باشند.
9 - عدل و احسان در كنار يكديگر: آيه 90 سوره نحل مبين پيوند ناگسستني بين تحقق عدالت و احسان و نيكوكاري در جامعه دارد: إِن‌الله يأْمُرُ بِالْعدْلِ و الْإِحْسانِ و إِيتاءِ ذِي الْقُرْبي و ينْهي عنِ الْفحْشاءِ و الْمُنْكرِ و الْبغْيِ يعِظُكُمْ لعلكُمْ تذكرُون. همانا خداوند مردم را به عدل و احسان و دادن حق خويشاوندان، فرمان مي‌دهد و از كارهاي زشت و ناپسند و تجاوز، نهي مي‌فرمايد. او شما را موعظه مي‌كند باشد كه متذكر شويد.
با اين توصيف براساس آيات نوراني قرآن كريم: اولا: حاكم و دست‌اندركاران جامعه بايد بسترهاي لازم را براي نهادينه شدن «عدالت اجتماعي» در همه سطوح فراهم نمايند.
ثانيا: تمام برنامه‌هاي اقتصادي و اجتماعي و سياسي و فرهنگي حكمرانان بايد منجر به «تحقق عدالت» شده و پايه‌هاي آن را در جامعه استوار‌تر نمايد.
ثالثا: قيام به عدالت و احساس مسووليت در برابر ظلم بايد در جامعه به يك فرهنگ عمومي تبديل شود و همه آحاد ملت بايد در برابر ظلم و بي‌عدالتي به همنوعان خود احساس مسووليت نمايند.
٭ نايب‌رييس اسكودا