دانشنامه زندان سياسي دوره پهلوي

پس از كودتاي امريكايي - انگليسي 28 مرداد 1332 محمدرضا پهلوي به آرزوي ديرينه‌اش، يعني قدرت مطلقه رسيد. در همين دوره بود كه دوباره زندان و شكنجه از كلمات آشنا براي معرفي حكومت پهلوي شد. ابتدا فرمانداري نظامي و سپس از سال 1336 سازمان اطلاعات و امنيت كشور (ساواك) مسوول زندان‌ها و شكنجه هزاران تن از منتقدان و مخالفان دولت شدند. در طول اين مدت زندان و شكنجه‌گاه‌هاي ساواك و كميته مشترك ضد خرابكاري بسيار فعال بودند و كسي را ياراي كوچك‌ترين اعتراض به ماموران و نهادهاي امنيتي حكومت نبود. اينك ساواك شاه و زندان‌هاي او شهرتي بين‌المللي پيدا كرده بودند. 
در همين مدت ده‌ها تن مبارز از كاسب، دانشجو، چريك، روحاني و كارگر در زندان‌هاي مخوف ساواك زير شكنجه قرار گرفته و تعدادي از آنها جان باختند و هرگز به خانه‌هاي خود بازنگشتند. گروهي از جوانان اين سرزمين كه به دنبال سرنگوني ديكتاتور حاكم بودند، بي‌هراس از مرگ با اراده‌هايي پولادين پيش مي‌رفتند. در همين دوره بود كه شكنجه‌گران مبتكر پهلوي، دستگاه‌ها و آلات شكنجه ويژه‌اي اختراع مي‌كردند.
براي شناساندن اين دوره تاريك و ثبت تاريخ، واژه‌هايي چون «آپولو»، «حسيني» (شكنجه‌گر)، «كميته»، «ساواك»، «بازجو» و ده‌ها واژه ديگر شكل گرفت كه كتاب تلاش دارد آنها را يادآوري و شرح كاملي براي هر يك از آنها بياورد تا شايد گوشه‌اي از تاريخ، ثبت و مكتوب شود تا براي آيندگان منبع و ماخذي براي شناخت تاريخ معاصر ايران و دوره پهلوي باشد.
كتاب «دانشنامه زندان سياسي دوره پهلوي» با نگاهي به تاريخ سياسي در روزهاي نه چندان دور، در دفتر ادبيات انقلاب اسلامي حوزه هنري به‌تازگي توسط انتشارات سوره مهر در دو جلد (جلد اول 526 صفحه) و جلد دوم (430 صفحه) منتشر شده است. اين دانشنامه با هدف آگاه‎سازي اذهان با فضاي اختناق و استبداد حاكم بر دوره پهلوي، آشنايي خوانندگان با واژگان، اصطلاحات و تعاريف متداول و مرسوم بين زندانيان سياسي، واگويي برخي وقايع و رويدادهاي تاريخي مرتبط با زندان سياسي و در نهايت زندگينامه مجريان، دست‌اندركاران و عوامل اين پديده سياسي تدوين شده است.
بازه زماني «دانشنامه زندان‌هاي سياسي پهلوي» از كودتاي سيد ضياء‌الدين طباطبايي در اسفند 1299 آغاز مي‌شود و تا 22 بهمن 1357ادامه دارد. در اين پژوهش حدود 600 مدخل از منابع مكتوب و شفاهي موجود استخراج و پس از مطالعه كتاب‌ها و خاطرات شفاهي مرتبط با زندان‌هاي سياسي، طي نشست‌هاي مكرر با كارشناسان و نخبگان اين موضوعات انتخاب شده‎اند.
بي‌شك خاطرات مكتوب و شفاهي مبارزين از زندان‌هاي مخوف پهلوي يكي از منابع مهم اين دانشنامه دو جلدي است. زندانياني كه خاطرات خود را از حوادث و رويدادهاي مهم دوره زندان هر يك با احساسات خاص خود بيان كرده‌اند. بسياري از مبارزين با يادآوري خاطرات‌شان در كوران مبارزه به ياد عزيزترين همراهان‌شان چه در دوره مبارزه يا در مدت حبس در زندان‌ها بوده و همراه دايمي آنها در زندگي خواهد بود.
براي تهيه اين دانشنامه اين خطر وجود داشته است كه خاطرات مبارزين در گذر زمان فراموش شده يا راوي در بيان خاطراتش دچار مشكلاتي در حافظه شده باشد. راويان خاطرات منتشره در سال‌هاي اخير، بعضا در ذكر يك واقعه به دليل گذر زمان، دچار اشتباهات سهوي شده و خوانندگان را دچار ترديدهايي كرده‌اند. تهيه‌كنندگان اين كتاب دو جلدي، پس از انتخاب مدخل‌ها اطلاعات مربوطه از منابع مختلف را گردآوري كرده‌اند. تمامي مدخل‌ها، مرتبط با عناصر وابسته به داخل زندان و با تكيه بر زندان سياسي است، به استثناي چند مدخل كه دلايل خاصي براي مطرح شدن هريك وجود دارد. واژگان و عبارات كه به عنوان مدخل انتخاب شده‌اند، حداقل در دو منبع مورد مطالعه (مكتوب و شفاهي) يا يك منبع موثق و معتبر به كار رفته‌اند. مدخل‌هاي منتخب به موضوعات مختلفي تقسيم شده و هر موضوع خود ريزموضوعات ديگري دارد. مداخل تقسيم‌بندي شده در 20گروه از جمله شكنجه، ابزار شكنجه، اماكن عمومي، اصطلاحات زندان و تمامي موضوعات مربوط به زندان‌ها و زندانيان آن دوره است.
براي تهيه اين دانشنامه از امكانات و آرشيو مراكزي همچون: «روزنامه اطلاعات، سازمان و ادارات كل زندان‌هاي كشور، كتابخانه تخصصي انقلاب، دفتر ادبيات انقلاب اسلامي، كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، موزه عبرت ايران، موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي، واحد بايگاني فرهنگ ناموران معاصر ايران، واحد تاريخ شفاهي دفتر ادبيات انقلاب اسلامي و واحد زبان‌هاي خارجي دفتر ادبيات انقلاب اسلامي» استفاده شده است.