امانوئل مكرون در هفدهمين سفر به آفريقا مدعي بازنگري در رويكرد استعماري فرانسه شد
بازگشت فروتنانه به آفريقا
شهاب شهسواري
امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه، چهارشنبه هفته گذشته تور جديد آفريقايي خود را براي سفر به چهار كشور غرب آفريقا آغاز كرد. اين هفدهمين سفر امانوئل مكرون به آفريقا از زمان آغاز به كارش به عنوان رييس‌جمهور فرانسه در سال ۲۰۱۷ است. مكرون سفر پنج روزه خود را چهارشنبه از گابن آغاز كرد و جمعه به آنگولا سفر كرد و پس از آن به جمهوري دموكراتيك كنگو و جمهوري كنگو مي‌رود. در آستانه انجام اين سفر، رييس‌جمهور فرانسه از سياست جديد «تواضع عميق» رونمايي كرد و خبر داد كه فرانسه قصد دارد به شكل قابل‌توجهي نيروهاي نظامي خود را در بسياري از كشورهاي آفريقايي كه پيش از اين مستعمره فرانسه بودند كاهش دهد. در طول سال‌هاي اخير احساسات ضدفرانسوي در سراسر آفريقا گسترش بسياري پيدا كرده است. مداخلات نظامي فرانسه در مناطق مختلف آفريقا از يك‌سو باعث افزايش تنش‌ها و درگيري‌ها در اين قاره شده است و از سوي ديگر در مناطقي كه فرانسه به دولت‌ها وعده مبارزه با ناامني و تروريسم داده بود، نيروهاي فرانسوي نتوانستند از عهده مسووليت‌هايي كه برعهده گرفته بودند، برآيند. مكرون دوشنبه هفته گذشته در سخنراني خود پيش از سفر به آفريقا از برنامه‌اي جديد رونمايي كرد كه براساس آن فرانسه به شكل قابل‌توجهي حضور نظامي خود را در آفريقا كاهش مي‌دهد و به دنبال سياستي «متوازن، دوطرفه و مسوولانه» در منطقه خواهد بود.
امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه در لواندا، پايتخت آنگولا در جمع مديران ۵۰ كمپاني فرانسوي فعال در اين كشور گفت: «ذهنيت‌ها تغيير كرده است، فرانسه راهكارهايي مي‌خواهد كه به نفع هر دوطرف باشد نه تحميل راهكارهاي از پيش آماده.» آنگولا دومين توليدكننده نفت خام در قاره آفريقا محسوب مي‌شود و كمپاني‌هاي فرانسوي در صنعت نفت اين كشور حضور گسترده‌اي دارند. آنگولا پيش از اين مستعمره پرتغال بود و زبان رسمي اين كشور پرتغالي است. مكرون در لواندا تفاهمنامه‌ها و موافقتنامه‌هايي در حوزه‌هاي اقتصاد غير از نفت هم امضا كرد. دو كشور توافقنامه سرمايه‌گذاري در حوزه كشاورزي و به ويژه «تاب‌آوري آب و هوايي و امنيت آب» و همچنين كمك به صنعت توليد قهوه امضا كردند.
احساسات ضدفرانسوي در آفريقا
روز پنجشنبه، امانوئل مكرون در گابن گفت كه دوران مداخله فرانسه در آفريقا به‌سر آمده است و پاريس هيچ علاقه‌اي براي بازگشت به گذشته ندارد. وي در سخناني در ليبره‌ويل، پايتخت گابن گفت: «دوران آفريقاي فرانسوي به پايان رسيده است.» آفريقاي فرانسوي (Françafrique) اصطلاحا به سياست دولت فرانسه در حمايت از ديكتاتورهاي آفريقايي گفته مي‌شد كه از منافع فرانسه در كشورهاي‌شان حفاظت مي‌كردند. مكرون بعد از پايان سفرش به آنگولا به جمهوري كنگو (كنگو برازاويل) خواهد رفت، كشوري كه نزديك به سه دهه است تحت حاكميت دنيس ساسو نگسو، با مشت آهنين اداره مي‌شود. روز پنجشنبه گروه‌هاي حقوق بشري كنگو از رييس‌جمهور فرانسه خواستند كه نگراني‌هاي حقوق بشري در مورد وضعيت كنگو را در سفرش به برازاويل مطرح كند و خواستار آزادي ژان ماري ميشل موكوكو و آندره اوكومبي ساليسا نامزدهاي پيشين رياست‌جمهوري از زندان شدند. اين دو سياستمدار كنگو، سال ۲۰۱۶ پس از رقابت با دنيس ساسو نگسو در انتخاباتي كه نتايج آن زير سوال رفت به اتهام به تهديد امنيت ملي به ۲۰ سال حبس محكوم شدند.
در طول ماه‌هاي گذشته مالي و بوركينافاسو كه هر دو از مستعمرات پيشين فرانسه در آفريقا بودند، روابط نظامي خود را با فرانسه قطع كرده‌اند و از نظاميان فرانسه خواسته‌اند تا خاك اين دو كشور را ترك كنند. آفريقاي مركزي هم پيش از مالي و بوركينافاسو، خواستار خروج نيروهاي فرانسوي شده بود. نيروهاي فرانسوي در طول سال‌هاي گذشته به بهانه مبارزه با گروه‌هاي تروريستي و نيروهاي افراط‌گراي مذهبي در خاك مالي و بوركينافاسو مستقر بودند. با خروج نيروهاي فرانسوي، نفوذ كمپاني پيمانكاري نظامي واگنر روسيه در اين دو كشور به شكل قابل‌توجهي افزايش يافته است. كشورهاي غربي نگران اين هستند كه با كاهش نفوذ فرانسه و ديگر متحدان غربي، چين و روسيه نفوذ خود را در منطقه افزايش دهند و از منابع منطقه بهره‌مند شوند.
تيه‌ري ويركولون، پژوهشگر انديشكده موسسه فرانسوي روابط خارجي به نيويورك تايمز مي‌گويد: «مكرون مي‌خواهد كه آنچه را باقي مانده است، نجات دهد. دوره نخست رياست جمهور او چه از جنبه جنگ با تروريسم و چه از جنبه حفظ نفوذ فرانسه، يك شكست تمام عيار بود.» به نظر مي‌رسد كه دوران سلطه فرانسه در غرب و مركز آفريقا در حال پايان يافتن است. هر چند فرانسه بسياري از مستعمرات خود را در آفريقا بيش از نيم قرن است كه ترك كرده است، اما نفوذ اين كشور چه به لحاظ نمادين و چه عملي همچنان در اين كشورها باقي مانده است. علاوه بر حضور گسترده نظامي فرانسه در غرب و مركز آفريقا، استفاده چهارده كشور منطقه از واحد پولي مشترك «فرانك جامعه اقتصادي آفريقا (C.F.A franc)» نمادهاي استمرار نفوذ اين كشور اروپايي در منطقه هستند. مكرون، روز چهارشنبه پيش از آغاز سفرش به آفريقا گفت: «يك بار براي هميشه بايد خودمان را از دست واكنش‌ها، عادت‌ها و گفتارهايي كه مانع ما مي‌شوند، رها كنيم. ما بايد قاطعانه رويكرد فروتنانه در پيش بگيريم و به گوش كردن عادت كنيم.»
نيويورك تايمز مي‌نويسد: «رويكرد فرانسه در عمليات برخان كه در آفريقا به بهانه مبارزه با شبه‌نظاميان افراطي اسلام‌گرا انجام مي‌داد، به هيچ‌وجه فروتنانه نبود.» عمليات برخان را فرانسه از سال ۲۰۱۴ در ۵ كشور غرب آفريقا و منطقه ساحل آغاز كرد. در دوره‌اي بيش از ۵۰۰۰ نظامي فرانسوي در قالب اين عمليات در منطقه حضور داشتند. اما هيچ چيز مطابق ميل فرانسوي‌ها پيش نرفت، نه تنها در طول ۷ سال گذشته گروه‌هاي افراطي مستقر در منطقه قدرتمندتر از گذشته شده‌اند، بلكه عمليات نظامي فرانسه هم با مخالفت‌هاي گسترده در كشورهاي منطقه مواجه شد. پاريس عاقبت پاييز امسال رسما به اين عمليات پايان داد. تيه‌ري ويركولون، به نيويورك تايمز مي‌گويد: «از برخي جنبه‌هاي اين منطقه براي فرانسه، مانند افغانستان براي امريكا بود.» مكرون قبل از سفر به منطقه حاضر به پذيرش مسووليت شكست عمليات نظامي در منطقه نشد و گفت كه ديگر اجازه نخواهد داد حيثيت نظاميان فرانسوي بار ديگر در شرايطي كه قرار است «تنها عامل شكست» معرفي شوند، لكه‌دار شود.
جانشينان روس براي فرانسه
فرانسه و متحدان غربي‌اش معتقدند كه بخشي از احساسات ضدفرانسوي در منطقه ناشي از كارزار تبليغاتي گسترده‌اي است كه از سوي مسكو هدايت مي‌شود. شهروندان كشورهاي منطقه با توجه به سابقه استعماري فرانسه در منطقه به تبليغات ضدفرانسوي واكنش مثبت نشان مي‌دهند. همزمان با خروج فرانسوي‌ها از منطقه اين گروه پيمانكاري نظامي واگنر، مزدوران شبه‌نظامي روس هستند كه در بسياري از كشورهاي آفريقايي جانشين آنها مي‌شوند و با قراردادهايي پرمنفعت، وظيفه مبارزه با شورشي‌ها و گروه‌هاي تروريستي يا حفاظت از تاسيسات دولتي و منابع و معادن را برعهده مي‌گيرند. تلاش‌هاي فرانسه براي تبليغ تصويري شيطاني از مسكو با نشان دادن تهاجم نظامي روسيه به اوكراين و ادعاي انگيزه‌هاي امپرياليستي اين كشور، چندان در منطقه با استقبال مواجه نشده است. مكرون، هفته گذشته در سخنراني خود گفت: «واگنر گروهي از مزدوران جنايتكار است. نقش اين گروه حفاظت از رژيم‌هاي شكست‌خورده و كودتاچيان است و درنهايت اين خدمات را تنها با انگيزه دسترسي به معادن و مواد خام انجام مي‌دهد.» از چهار كشوري كه امانوئل مكرون به آنها سفر كرده است، سه كشور، يعني آنگولا، جمهوري كنگو و گابن، به قطعنامه اخير مجمع عمومي سازمان ملل متحد در محكوميت حمله روسيه به اوكراين راي ممتنع داده بودند.
فرانسه بايد دو رويي را كنار بگذارد
فاهرامان رودريگو كونه، پژوهشگر موسسه پژوهش‌هاي امنيت در داكار پايتخت سنگال به لوموند مي‌گويد كه اين نخستين‌بار نيست كه فرانسوي‌ها از تغيير رويكرد خود در آفريقا حرف مي‌زنند. اين پژوهشگر مسائل آفريقا مي‌گويد: «بار ديگر ما شاهد هستيم كه پاريس از تلاش براي تغيير بنيادين در روابطش با آفريقا سخن مي‌گويد. اما براي سال‌ها فرانسه مكررا تكرار كرده است كه خواهان ايجاد روحيه همكاري و مشاركت با كشورهاي آفريقايي است. فرانسه تاكيد مي‌كند كه مي‌خواهد آفريقايي‌ها را از طريق حمايت و آموزش به ويژه در حوزه امنيت، حمايت كند. اما اين ايده چندان قانع‌كننده نيست، چراكه بارها در مورد اين تحول سخن گفته شده است و هرگز عملا نشانه‌اي از آن مشاهده نمي‌شود.» وي در مورد تصميم مكرون براي كاهش نيروهاي نظامي در آفريقا مي‌گويد كه اين مساله، به دليل اختلاف‌هاي داخلي در فرانسه تاكنون عملي نشده است. وي مي‌گويد: «سياست فرانسه در آفريقا بين محافظه‌كاران كم تعداد كه مي‌خواهند حضور نظامي در آفريقا حفظ شود و ترقي‌خواهان كم‌تعداد كه مي‌خواهند همه پايگاه‌هاي نظامي فرانسه را تعطيل كنند، دو تكه شده است.» فاهرامان رودريگو كونه همچنين در مورد حمايت فرانسه از دموكراسي در كشورهاي آفريقايي هم معتقد است كه پاريس از نوعي استاندارد دوگانه و دورويي رنج مي‌برد. وي مي‌گويد: «فرانسه مي‌خواهد نقش خود را به عنوان نگهبان دموكراسي در آفريقا نمايش دهد، اما بايد نسبت به اظهارات خود مراقب باشد، چراكه شاهد استانداردهاي دوگانه در اين اظهارات بوديم. براي مثال در چاد شاهد بوديم كه پاريس دست‌كم رويكرد آشتي‌جويانه‌اي درقبال قدرت نظاميان در اين كشور در پيش گرفت، اما در برابر در مالي و گينه، كودتاهاي نظاميان را محكوم كرد. در گذشته هم همزمان كه فرانسه رژيم‌هاي به اصطلاح دموكراتيك را مورد حمايت قرار مي‌داد، از گروه‌هاي فاسد هم حمايت مي‌كرد.»