مقررات حريم گسل‌هاي فعال در ايران
مهدي زارع
بررسي نوع سازه مناسب و حفظ حريم ساخت در مجاورت و روي گسل‌ها مهم است
از نخستين گزارش‌ها در مورد گسل‌هاي تهران، گزارش «چالنكو» در بهمن 1352 چارچوب زمين‌ساختي پهنه تهران و همچنين در سال 58 با عنوان «معرفي و بررسي گسله‌هاي كواترنر ناحيه تهران» گزارش سازمان زمين‌شناسي كشور، در 32 صفحه، از سوي منوچهر قريشي و بهرام ارژنگ منتشر با جزييات بيشتري در مورد گسل‌هاي تهران مشخص شد. در سال 1363 گزارش شماره 56 سازمان زمين‌شناسي لرزه‌خيزي و لرزه زمين‌ساخت تهران شامل نقشه گسل‌هاي اين محدوده از سوي بربريان و همكاران منتشر شد. از زماني كه پهنه‌هاي گسل‌هاي فعال در ايران و به ويژه در محدوده شهر تهران در گزارش منوچهر قرشي و بهرام ارژنگ روش، در سازمان زمين‌شناسي كشور از سال 1358 شناخته شد، همواره اين پرسش مطرح بوده كه آيا ساخت ساختمان و شهرسازي روي گسل‌هاي فعال مجاز يا ممنوع است، مطرح بوده است. از اين نظر بررسي نوع سازه مناسب و حفظ حريم ساخت در مجاورت و روي گسل‌ها نيز مهم است.
آيين‌نامه بين‌المللي ساختمان IBC
(International building code) به تعيين استانداردها در چارچوب فرمولهاي مشخص براي تعيين پهنه عقب‌نشيني ساخت سازهها بر پايه متغيرهاي اصلي گسل و سازه پرداخته و اين حدود در فراديواره و در فروديواره گسل تعريف شده است. پژوهش يكي از دانشجويان سابق دكتري نگارنده، خانم دكتر دي ناز ايرانبدي، در سال 1390 روي گسل‌هاي جنوب تهران براي تعريف حريم گسيختگي و ساخت و ساز نشان داد كه نوع سازه و ژرفاي شمع سازه نيز در تعيين حريم دوري از گسيختگي ناشي از گسلش سطحي اثر بسزايي دارد. آنچه تاكنون براي دوري از حريم گسل فعال در ايران عنوان شده عمدتا بر پايه مشاهدات صحرايي بوده كه مي‌توان گزارش شماره 56 سازمان زمين‌شناسي در سال 1363 را براي اين منظور به عنوان نمونه ذكر كرد. تعيين حريم گسل به شيب گسل و ميزان جابه‌جايي، فاكتورهاي نوع سازه و پي ساختمان و حساسيت سازه مربوط است. در پهنه‌بندي كه بربريان و همكاران 1363 استفاده كردند به نوع گسل و مشاهدات صحرايي توجه شد. بعدها بربريان عنوان كرد كه در اين گزارش اطلاع داديم كه شهر در وضعيت خطرناكي قرار دارد. در آن زمان به شهرداري تهران و سازمان‌هاي دولتي مربوطه چون وزارت كشور پيشنهاد كرديم كه در پهنه‌اي به گستره سه كيلومتر و درازاي گسل‌ها به هيچ‌وجه مجوز ساخت ندهند. به جاي آن، اين پهنه را به فضاي سبز مثل پارك اختصاص دهند كه از همه نظر براي شهرسازي، مردم و محيط‌زيست مفيد است. اما از آن زمان تاكنون به اين هشدار توجهي نشده است. شهرداري تهران اجازه ساخت روي گسل‌هاي لرزه‌زاي تهران را داده و بيشتر اين گسل‌ها با ساختمان‌هاي بلند و كوتاه پوشيده شده‌اند.» همان‌طور كه از متن و نقشه‌هاي گزارش 56 مشخص است، حريم‌هاي تعريف شده در اين گزارش صرفا ديدي كلي و البته جالب براي سال 1363، در مورد توسعه خطرناك شهري در نزديكي گسل‌هاي فعال به دست مي‌دهد، البته چنين نقشه‌هايي به عنوان «حريم گسل‌ها» امكان چنداني براي بهره‌برداري عملياتي و عمراني نمي‌دهند. در سال‌هاي اخير مصوبه 23-2-1397 شوراي عالي شهرسازي و معماري درخصوص حريم گسل‌هاي زلزله شهرهاي ايران پيرامون «حريم گسل‌هاي زلزله شهرهاي ايران» درخصوص روند اجرايي شدن تصميمات مربوطه و به صورت تعيين تكاليف و وظايفي براي واحد‌ها و سازمان‌هاي مربوطه بود: الف) پهنه‌بندي حريم گسل‌هاي زلزله شهرهاي تهران، تبريز و كرمان... مورد تاييد و تصويب قرار گرفت و مقرر شد اسناد مربوطه توسط دبيرخانه شوراي عالي شهرسازي و معماري به مراجع ذي‌ربط ابلاغ گردد، بلندمرتبه‌سازي (براساس چهارچوب تعيين شده در مصوبات شوراي عالي) در پهنه گسل‌هاي اصلي ممنوع است، وظيفه نظارت بر حسن انجام اين بند با همكاري موثر نهادهاي مدني شهرهاي مذكور (ازجمله شوراي اسلامي شهر) برعهده اداره كل راه و شهرسازي استان مربوطه و دفتر نظارت بر طرح‌هاي توسعه و عمران است، ادارات كل راه و شهرسازي استان‌هاي مربوطه و شهرداري تهران موظفند طرح تفصيلي شهرهاي تهران، تبريز و كرمان را با درنظر گرفتن كاربري‌هاي مجاز به استقرار در پهنه‌هاي گسلي مورد بازنگري قرار داده و جهت تصويب نهايي به شوراي عالي ارسال نمايند، شهرداران شهرهايي كه اسناد پهنه‌بندي حريم گسل‌هاي آنها ابلاغ شده است (تهران، تبريز و كرمان) مكلفند ظرف مدت شش ماه از ابلاغ اين مصوبه اطلاعات رقومي كليه مستحدثات واقع شده بر حرائم گسل‌ها را تكميل و نتيجه را جهت بررسي روند اجرايي شدن مصوبات مذكور، به مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي ارسال نمايند. همچنين، ضوابط عام پيرامون سند پهنه‌بندي گسل‌هاي زلزله شهرهاي ايران بايد حداكثر تا سه ماه آينده تدوين و پس از طي فرآيند قانوني لازم به مراجع ذي‌ربط ابلاغ گردد، در تهيه نقشه گسل‌هاي كلانشهرها، با تاكيد بر برآورد نرخ لغزش و ميزان جابه‌جايي گسل‌ها، در بازه زماني ۵ ساله، تهيه و پس از طي فرآيند قانوني لازم به مراجع ذي‌ربط ابلاغ شود، همچنين ساختمان‌ها و تاسيسات بسيار مهم علاوه بر تعاريف و مصاديق ذكر شده در آيين‌نامه ۲۸۰۰، شامل مدارس و كليه مراكز آموزشي و پرورشي داراي مجوز (شامل مهد كودك‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها و...)، كليه جايگاه‌هاي سوخت (پمپ بنزين، پمپ گاز)، ساختمان‌هاي بلند مرتبه (طبق تعريف بازاي مناطق مختلف) نيز خواهد بود. براي جابه‌جايي ساختمان‌هاي دولتي با اهميت خيلي زياد و خطرزا واقع در حرائم گسل‌ها، مقرر شد كارگروه اجرايي، سازمان مجري ساختمان‌هاي دولتي، سازمان برنامه و بودجه، وزارت كشور (سازمان مديريت بحران كشور) و سازمان بهره‌بردار، تشكيل و آيين‌نامه اجرايي مرتبط را جهت ارايه به دولت تدوين نمايد.
در تاريخ 9-7-1397 ضوابط ساخت و ساز در پهنه‌هاي گسلي كلانشهرها از سوي مركز تحقيقات راه مسكن و شهرسازي منتشر شد.