به مناسبت روز جهاني موسيقي جاز
وقتي زبان موسيقي منادي گفت‌وگوي تمدن‌هاست
در فرهنگ جاز، خصلت‌هايي مثل تحمل «ديگري» و خودداري از تعصب بر عقايد شخصي برجسته است
سيمين سليماني
30 آوريل مصادف است با روز جهاني موسيقي جاز. سال 2012 بود كه سازمان يونسكو براي اولين‌بار اعلام كرد كه اين روز را به عنوان روز جهاني جاز نامگذاري كرده است تا اهميت فرهنگي، هنري و همچنين ريشه‌هاي اين رشته از موسيقي به اين بهانه يادآوري شود. به اين مناسبت در اين شماره به اين موسيقي و اهميت و جايگاه آن خواهيم پرداخت. در اين نوشتار اشاره خواهد شد كه چگونه موسيقي و هنر مي‌تواند بستري براي گفتمان‌سازي باشد و اينكه در واقع چه تاثيري مي‌تواند در اين حوزه بگذارد.
يونسكو به عنوان يك نهاد آموزشي، علمي و فرهنگي سازمان ملل متحد حدود يك دهه پيش يك روز را به عنوان «روز جهاني جاز» در تقويم اين سازمان گنجاند، اين سازمان براي بالا بردن آگاهي از ارزش‌هاي جاز همچون ابزاري آموزشي و نيرويي براي صلح، گفت‌وگو و افزايش همكاري ميان مردم، اين تاريخ را به عنوان روز جهاني جاز انتخاب كرد. در اين زمينه از كشورهاي عضو يونسكو خواسته شده تا به‌گونه‌اي فعال در بزرگداشت روز جهاني (موسيقي) جاز در سطوح مختلف محلي، ملي و منطقه‌اي فعاليت كنند و بر حضور فعال كميسيون‌هاي ملي يونسكو، سازمان‌هاي غيردولتي و موسسه‌هاي مرتبط خصوصي و دولتي تاكيد شده است. همچنين از مجمع عمومي سازمان ملل نيز خواسته شده كه اين روز را به رسميت بشناسد و در گراميداشت آن بكوشد و كشورهاي عضو سازمان ملل را به پاسداشت آن تشويق كند. ايده نامگذاري اين روز از سوي موزيسين و سفير حسن‌نيت يونسكو، هربي هنكاك، مطرح شد. آن‌طور كه گفته مي‌شود هر ساله نزديك به ۲۰۰ كشور در روز جهاني جاز فعاليت مي‌كنند و اين روز را گرامي مي‌دارند.
جاز در جست‌وجوي دموكراسي و حقوق مدني
بنا به آنچه در منابع مختلف درباره فرهنگ موسيقي جاز آمده، بايد گفت كه اين نوع از موسيقي ويژگي‌هاي آزادانديشانه و روادارانه‌اي كه جهان امروز به‌شدت به آن نياز دارد، برجسته است. خصلت‌هايي مثل تحمل «ديگري» و خودداري از تعصب بر عقايد شخصي. در وب‌سايت يونسكو نيز زير عنوان روز جهاني جاز آمده است: «همان‌طور كه نينا سيمون بزرگ مي‌گويد: جاز فقط موسيقي نيست، يك روش زندگي است، يك شيوه بودن، يك روش فكر كردن است.» داستان جاز در جست‌وجوي كرامت انساني، دموكراسي و حقوق مدني نوشته شده است. به مبارزه با تبعيض و نژادپرستي قدرت بخشيده است. يونسكو به قدرت جاز به عنوان نيرويي براي صلح، گفت‌وگو و درك متقابل اعتقاد دارد و به همين دليل است كه در نوامبر 2011، كنفرانس عمومي يونسكو 30 آوريل را به عنوان روز جهاني جاز اعلام كرد. هدف از اين روز افزايش آگاهي از فضايل جاز به عنوان يك ابزار آموزشي و نيرويي براي همدلي، گفت‌وگو و افزايش همكاري در بين مردم است. بسياري از دولت‌ها، سازمان‌هاي جامعه مدني، موسسات آموزشي و شهروندان خصوصي كه در حال حاضر درگير ترويج موسيقي جاز هستند، از اين فرصت براي پرورش قدرداني بيشتر نه تنها از موسيقي، بلكه براي كمكي كه مي‌تواند در ايجاد جوامع فراگيرتر داشته باشد، استقبال خواهند كرد.»
چرا جاز؟
در تاريخچه موسيقي جاز مطالب جالب توجهي آمده است اينكه چرا توجه به موسيقي جاز مهم شمرده شده است و اينكه چرا اين موسيقي را به دموكراسي و كرامت انساني مرتبط مي‌دانند. در وب‌سايت ايران موزيكولوژي درباره تاريخچه جاز آمده است: «در قرن شانزدهم، دوره‌اي كه تبعيض نژادي و قومي به شكلي عريان در روابط بين فرهنگ‌ها ديده مي‌شد، امپراتوري‌هاي قدرتمند اروپا، يك مسير دريايي مشخص را براي تجارت برده انتخاب كردند؛ از مركز و غرب آفريقا، به قاره امريكا و غرب اروپا. برده‌هاي آفريقايي در مزارع نيشكر، قهوه و تنباكو و همچنين معادن طلا و نقره به كار گرفته مي‌شدند. در آن زمان به دليل شيوع مالاريا، اميد به زندگي اروپاييان در صحراي آفريقا به زير يك سال رسيده بود و به غير از پرتغال -كه مستقيما در اسير كردن برده‌ها شركت داشت- باقي كشورها برده‌هاي‌شان را از تاجران برده غرب آفريقا يا از طريق ديگر كشورهاي اروپايي تامين مي‌كردند. اين تجارت پررونق تا چند سده ادامه داشت تا اينكه در قرن نوزدهم روندِ ممنوع‌سازي برده‌داري در كشورهاي مختلف دنيا آغاز شد؛ اين موج در امريكا به جنگ داخلي چندساله انجاميد و سرانجام در سال 1865، برده‌داري رسما ممنوع شد. البته از منظر قانون اساسي، تمايزگذاري عريان بين سياه‌پوستان و سفيدپوستان تا صد سال بعد نيز برجاي ماند. در سال 1865، نيمي از جمعيت لوييزيانا، يكي از ايالت‌هاي جنوبي كشور ايالات‌متحده را سياه‌پوستان تشكيل مي‌دادند و شهر نيو اُرلينز -يا نيواورلئان- يكي از محل‌هاي مهم تجارت برده به شمار مي‌رفت؛ همان شهري كه به عنوان مهد موسيقي جاز (جز) نيز شناخته مي‌شود. افزايش تدريجي جمعيت سياه‌پوستان آفريقا در كشور امريكا سبب شد عناصر فرهنگي متنوعي وارد كشور ميزبان شوند. آفريقايي‌ها با ريتم‌هاي پرتكاپو و سنكپ‌دار و همچنين مُدهاي مخصوص به خودشان، موسيقي كارِ فردي و گروهي، موسيقي مذهبي و بالادهايي با روايت ساده اجرا مي‌كردند. شايد بتوان موسيقي جاز را محصولِ كنار هم قرار گرفتنِ سنتِ موسيقي آفريقايي و هارموني اروپايي قلمداد كرد. اولين استفاده از اصطلاح جاز به اوايل قرن بيستم بازمي‌گردد. اين ژانر موسيقي از همان ابتدا توانست جايگاه برجسته‌اي بين دوستداران موسيقي پيدا كند و اين علاقه صرفا به تهيه‌كنندگان و آهنگسازان موسيقي مردم‌پسند محدود نبود؛ آهنگسازاني مثل گرشوين، كاپلند و حتي استراوينسكي نيز تحت تاثير ريتم‌ها و رنگ‌هاي صوتي موسيقي جاز قرار گرفتند.»
آنچه در تاريخچه موسيقي جاز آمده و آن را جالب توجه مي‌كند شايد دقيقا همين موضوع باشد كه همزيستي هنري انسان‌ها در هر شرايطي خود را بروز مي‌دهد، هنر بدون مرز و به دور از سياست و حتي جنگ‌ها سير رها و آزادانه خود را دارد و به خودي خود يك گفتمان مي‌سازد و موسيقي كه به نوعي يك زبان جهاني است در اين عرصه نقش بلامنازع خود را ايفا مي‌كند.
اما رامين صديقي نيز كه يكي از فعالان حوزه موسيقي و نشر است، در بخشي از يادداشتي كه در عصر ايران منتشر شده بود، به اين پرسش كه چرا جاز و به نوعي وجه اشتراك آن با فرهنگ ايرانيان، اين‌طور پاسخ داده: «جاز امروزه به يك خُرده فرهنگ تبديل شده است. هنرمندان اين عرصه داراي آداب و سنت‌هايي هستند كه شايد در بسياري از عرصه‌هاي رايج موسيقي (مثل پاپ، راك، كلاسيك و...) كمتر به چشم آيد. آدابي كه بي‌شك براي يونسكو نيز اقناع‌كننده بود. در فرهنگ جاز، خصلت‌هايي انساني چون پذيرش، احترام متقابل، روحيه همكاري گروهي و عدم تعصب بر عقايد شخصي بسيار برجسته است. خصوصياتي كه فراتر از محتواي موسيقي يا جغرافياي فرهنگي و بالطبع براي مردم تمام نقاط دنيا ملموس و قابل احترام است. همواره موسيقي را به عنوان هنر و پديده‌اي شناخته‌ايم كه زبانش جهاني است و شايد موسيقي جزو يكي از مناسب‌ترين نماينده‌هاي آن باشد. براي ما ايرانيان كه بخش مهمي از فرهنگ بومي‌مان بر خونگرمي و ميهمان‌نوازي استوار است و موسيقي‌مان به بداهه‌نوازي و به دنبال «آن» رفتن توجه دارد، شايد اين خصايص براي‌مان قابل درك‌تر باشد.» او همچنين در بخش ديگري از اين يادداشت به هدف روز بين‌المللي جاز اشاره كرده و گفته بود كه نزديك كردن جوامع و اقوام گوناگون به يكديگر، همزيستي توام با احترام متقابل و گفتمان سازنده علي‌رغم پذيرش تفاوت‌ها هدف اين نامگذاري است.
صديقي همچنين در بخش پاياني يادداشت خود عنوان كرده بود كه «فارغ از اينكه اين روز تا چه حد بتواند در بلندمدت بر شعارهاي خود استوار بماند، تسليم نگرش‌هاي سياسي نشود و توسط مناسبات اقتصادي و تجاري مصادره نگردد، اما نبايد انكار كرد كه هدف اوليه آن قابل احترام بوده و مي‌تواند در روزگاري كه «ديگران هراسي» و «برخورد تمدن‌ها» به جرياني غالب تبديل شده و جان آدمي بي‌ارزش‌تر از هميشه، به جنبشي صلح‌طلب مبدل شود كه زبان موسيقي را براي گفتمان انتخاب مي‌كند و هدف آن نه نابودي، بلكه سازندگي است.»
مهد موسيقي و عصر جاز
نيواورلئان به عنوان زادگاه موسيقي جاز شناخته مي‌شود و امروزه نيز اين شهر يك شهرِ مهم و مشهور موسيقي است و البته موسيقي جاز روح اين شهر است. تعداد بي‌شماري كانون موسيقي در خيابان بوربن، اجراهاي زنده خياباني كه از بهترين اجراهاي خياباني هستند، فستيوال و رژه در اين شهر وجود دارد كه باعث زنده بودن آن با موسيقي مي‌شوند. هنرمنداني مانند لويي آرمسترانگ و هري كانيك جونيور كار خود را از نيواورلئان آغاز كردند. اما جالب است بدانيد كه جاز تنها موسيقي نيست بلكه يك فرهنگ به شمار مي‌رود و حتي عصري با اين عنوان شناخته مي‌شود كه اهميت آن را دوچندان مي‌كند؛ «عصر جاز (The Jazz Age) دوره‌اي در دهه ۱۹۲۰ بود كه با ركود بزرگ پايان يافت. در اين دوره، رقص و موسيقي جاز خصوصا در امريكا و البته در بريتانيا، فرانسه و برخي كشورهاي ديگر بسيار محبوب شد و با تغييرات فرهنگي، اجتماعي و سياسي نيز همراه بود. تاريخ اين نوع موسيقي چنان با فرهنگ امريكا عجين شد كه بسياري دهه ۱۹۲۰ را عصر جاز ناميدند.»
ويژگي موسيقي جاز
اما در پايان به اين پرسش پاسخ داده مي‌شود كه ويژگي موسيقي جاز چيست؟ آن‌طور كه گفته مي‌شود جدا از تناوب‌هاي آكورد خاص، ساختار و فاصله‌هاي به كار رفته در آكوردهاي موسيقي جاز هم، پيچيدگي بيشتري نسبت به آكوردهاي مرسوم در آثار بدنه موسيقي مردم‌پسند و حتي خيلي از آثار موسيقي كلاسيك غربي دارد. نوازندگان موسيقي جاز توانايي بالايي در دگرگون كردنِ ريتمِ عبارت‌هاي موسيقايي دارند، به شكلي كه در خيلي از قطعه‌هاي رپرتوار جز مترهاي پيچيده، همزماني چند ريتم و تغيير متر به ايده‌هاي موسيقايي قطعات، صلابت بيشتري مي‌دهد. به جز اين يكي از خصوصيات مورد علاقه اجراكنندگان موسيقي جاز، آزادي آنها در بداهه‌پردازي و اجراي عبارت‌هاي خلاقانه است. در بداهه‌‌پردازي‌هاي مبتديانه، ايده‌هاي موسيقايي كمرنگ‌تر هستند و در همراهي قطعه، اجراي گام، ابزار اصلي نوازنده است.
بنا به آنچه در منابع مختلف درباره فرهنگ موسيقي جاز آمده، بايد گفت در اين نوع از موسيقي ويژگي‌هاي آزادانديشانه و روادارانه‌اي كه جهان امروز به‌شدت به آن نياز دارد، برجسته است. خصلت‌هايي مثل تحمل «ديگري» و خودداري از تعصب بر عقايد شخصي. در وب‌سايت يونسكو نيز زير عنوان روز جهاني جاز آمده است: «همان‌طور كه نينا سيمون بزرگ مي‌گويد: جاز فقط موسيقي نيست، يك روش زندگي است، يك شيوه بودن، يك روش فكر كردن است.»