«اعتماد» تصميم رییس‌جمهور را درباره تشكيل كميته ويژه بررسي ناآرامي هاي سال گذشته بررسی مي كند
موشكافي حوادث 1401
مهدي بيك‌اوغلي
با گذشت بيش از 8ماه از آغاز رخدادهاي اعتراضي پس از مرگ مهسا اميني، ابراهيم رييسي هياتي را مامور بررسي حوادث تلخ تابستان و پاييز 1401 كرد. واكنشي كه هر چند برخي كارشناسان حقوقي آن را دير ارزيابي مي‌كنند، اما موفقيت اين هيات را در گرو توجه به روايت‌ها و خرده‌روايت‌هايي مي‌دانند كه ازسوي خانواده‌هاي قربانيان، حاضران در صحنه و شاهدان عيني طرح مي‌شود. نام‌هايي چون «حسين مظفر» (رييس ستاد حقوق بشر)، «كاظم غريب‌آبادي» (دبير ستاد حقوق بشر)، «سكينه سادات پاد» (مسوول پيگيري حقوق و آزادي‌هاي اجتماعي رييس‌جمهور)، «زهره الهيان» (رييس كميته حقوق بشر مجلس) و «حسن صفادوست» (رييس كانون وكلاي مركز) افرادي هستند كه در قالب كميته ويژه بررسي ناآرامي‌هاي سال 1401 قرار است ابعاد و زواياي اين رخدادها را بررسي كنند.
«اعتماد» با توجه به اهميت موضوع سراغ حقوقدانان رفته است تا مهم‌ترين گزاره‌هايي كه اين هيات در جريان بررسي پرونده رخدادهاي اعتراضي سال 1401 بايد مورد توجه قرار دهد را استخراج كند. صالح نيكبخت و نعمت احمدي به عنوان 2حقوقداني كه يا از نزديك پرونده رخدادهاي اخير را در دست داشتند و روند ارزيابي‌هاي تحليلي حقوقي مرتبط را انجام مي‌دادند در جريان گفت‌وگو با «اعتماد» تلاش كردند تا مهم‌ترين دستور كار كميته تحقيق رخدادهاي اعتراضي سال 1401 را مورد ارزيابي قرار دهند.نيكبخت از ضرورت توجه به روايت‌هاي خانواده‌هاي قربانيان و شاهدان عيني صحبت مي‌كند و احمدي لزوم توجه به شفاف‌سازي اصل موضوعات را مهم‌ترين ركن كميته تحقيق ياد شده ارزيابي مي‌كند.
قرار است اين كميته تحقيق چه كند؟
اما دليل شكل‌گيري اين كميته تحقيق، گزارشي است كه وزير كشور از عملكرد كارگروه پيگيري اعتراضات سال گذشته ارايه كرده است. پس از اين گزارش، رييس‌جمهور با صدور حكمي هياتي را مسوول بررسي ابعاد اين حوادث و ناآرامي‌ها و بررسي‌هاي فني و كارشناسي توسط ساير دستگاه‌ها و جهات ذي‌ربط و تكميل تحقيقات به عمل آمده كرد.
بررسي جامع و متقن ابعاد مختلف ناآرامي‌هاي پاييز سال ۱۴۰۱ از طريق دريافت گزارش‌هاي دستگاه‌هاي مسوول و گزارش‌هاي مردمي و اصحاب رسانه، بررسي شكايات آسيب‌ديدگان و مصدومان حوادث يا خانواده‌هاي آنان و پيگيري جبران خسارت شهرونداني كه در جريان اين حوادث و ناآرامي‌ها دچار خسارت‌هاي مادي يا آسيب‌هاي معنوي شده‌اند، پيگيري حقوق خانواده شهدا و جانباختگان در جريان حوادث و ناآرامي‌ها در مراجع ذي‌صلاح داخلي و قضايي، بررسي ادعاهاي مطرح درباره نقض حقوق افراد در حوادث يادشده و پيگيري آن در مراجع ذي‌صلاح، كمك به پيگيري‌هاي حقوقي در عرصه‌هاي خارجي و بين‌المللي و ارايه مستندات متقن و دقيق براي طرح در مجامع حقوق بشري و بين‌المللي، ارايه پيشنهاد جهت رفع نقايص يا خلأهاي قانوني يا ارتقاي قوانين و مقررات ناظر بر آزادي تجمعات مسالمت‌آميز و ارايه روايت صحيح و منصفانه از حوادث و ناآرامي‌هاي پاييز ۱۴۰۱ مبتني بر واقعيت‌ها، مستندات و شهادت شهود بدون هرگونه جانبداري و با هدف ممانعت از تكرار مجدد آن با استفاده از ظرفيت اساتيد، انديشمندان و نخبگان كشور، از مهم‌ترين وظايف تعيين شده از سوي رييس‌جمهور براي اين كميته است. رييسي همچنين اين كميته ويژه را موظف كرده است تا گزارشات خود را به‌طور منظم براي شخص وي ارسال كند.
عملكرد اين هيات در تاريخ ثبت مي‌شود
نعمت احمدي در گفت‌وگو با «اعتماد» با اشاره به اهميت بررسي دقيق پرونده رخدادهاي سال 1401 مي‌گويد: «يكي از موضوعات مهم درخصوص رخدادهاي سال 1401 شفاف‌سازي است. متاسفانه از هر دو طرف افرادي كشته شده‌اند. هرچند درخصوص يك‌طرف ماجرا اطلاع‌رساني درست مي‌شود، قاتلان احتمالي دستگير شده، دادگاهي شده و حكمي درباره آنها اجرا مي‌شود، اما در نقطه مقابل مشخص نمي‌شود چه فرد يا افرادي در مرگ، آسيب‌‌ديدگي و... شهروندان دست داشته‌اند. به هر حال براساس آمارهاي مسوولان دولتي تعدادي از شهروندان در جريان رخدادهاي سال 1401 آسيب‌ديده يا كشته شده‌اند. اما هرگز مشخص نشده است كه چه افراد و جرياناتي در اين رخدادهاي تلخ دخيل بوده‌اند. اگر رييس‌جمهوري مي‌خواهد يادگار مناسبي از خود به جاي بگذارد و اگر اعضاي اين هيات مي‌خواهند تصوير مناسبي از خود ثبت كنند، بايد شفاف‌سازي كنند. افرادي كشته شده‌اند، اين هيات بايد مشخص كند، اين افراد را چه كسي كشته و به چه دليلي كشته شده‌اند؟ اين اطلاعات براي ثبت در تاريخ بسيار مهم است و مي‌تواند ابهامات بسياري را روشن كند.»
نعمت احمدي درباره اهميت تشكيل هيات‌هاي بررسي و كميته‌هاي حقيقت‌ياب درباره رخدادهاي سال 1401 مي‌گويد: «طي دهه‌هاي اخير برخي هيات‌هاي تحقيق تشكيل شده‌اند كه عملكرد مناسبي از آنها ثبت شده است. يكي از اين هيات‌ها مرتبط با قتل‌هاي زنجيره‌اي است. در خاطرات آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني و رسانه‌هاي سال 77 آمده كه وقتي پوينده (همكلاسي بنده)، مختاري، داريوش و پروانه فروهر و... به قتل رسيدند، برخي پيشنهاد دادند كه موضوع ريشه‌يابي نشود، اما سيد محمد خاتمي ايستاد تا هياتي موضوع را دقيقا بررسي كند. نمونه بعدي چنين تحقيقاتي مرتبط با مرگ زهرا كاظمي است. در آن زمان هم دولت اصلاحات هياتي را به رياست مسعود پزشكيان وزير بهداشت وقت تشكل داد تا ابعاد مختلف موضوع را بررسي كند، اين هيات هم رخداد تلخ مرگ زهرا كاظمي را بررسي و گزارش خود را ارايه كرد. سومين موضوع هم مرتبط با حوادث تلخ سال88 و حوادث كهريزك است. پدر محسن روح‌الاميني كه ارتباطات خاصي داشت، تلاش كرد تا هياتي براي بررسي حوادث تلخ كهريزك تشكيل شود. اين هيات تشكيل و باعث شد تا كهريزك تعطيل و حوادث تلخ مرتبط با آن ريشه‌يابي شود. اين هيات هم اگر مانند اين سه مورد عمل كند، مي‌توان اثر مناسبي از خود ثبت كند در غير اين صورت مانند ده‌ها و صدها هيات ديگري خواهد شد كه تشكيل شدند بدون اينكه تاثير مثبتي داشته باشند.»
رونمايي از ريشه حوادث تلخ 1401
صالح نيكبخت، كارشناس حقوقي و وكيل خانواده مهسا اميني در گفت‌وگو با خبرنگار اعتماد از منظر دیگری به بحث ورود کردند و در خصوص تشكيل هيات ويژه بررسي رخدادهاي سال 1401 توسط رييس‌جمهور گفت: «به دنبال مرگ مهسا اميني در سال1401 كه در مركز پليس اخلاقي رخ داد، حوادث تلخي رخ دادند كه هنوز در خصوص بسياري از اين آنها از جمله اصل مرگ مهسا اميني هم اطلاع‌رساني درست و اقدامات مطلوبي صورت نگرفته است. البته اين اقدامات بايد بلافاصله پس از رخداد انجام مي‌شد، اما دولت و ساير دستگاه‌هاي تصميم‌ساز به جاي اينكه موضوع را ريشه‌يابي اصولي و حرفه‌اي كنند و در مقام شناسايي دلايل اصلي بروز بحران برآيند، بر مدار توجيه تخلفات و بي‌اهميت شمردن رفتارهاي اشتباه ماموران و نيز وصل كردن ريشه حوادث به خارج از كشور حركت كردند. اين در حالي است كه پس از مرگ غير قابل باور مهسا به خانواده اميني وعده داده شد كه موضوع به صورت ويژه بررسي و علت مرگ و عامل و عاملان آن شناسايي و تحت تعقيب قرار خواهند گرفت.»
نيكبخت ادامه داد: «به‌رغم اينكه مرگ مهسا اميني به صورت كلي يك حادثه بود و هر حادثه هم قطعا علتي دارد، تنها اقدامي كه در آن برهه صورت گرفت، تشكيل فوري هياتي در پزشكي قانوني بود. اين هيات هم بدون اينكه ريشه اصلي و علت مرگ مهسا را اعلام كند به اين امر بسنده كرد كه مرگ مهسا به علت عامل خارجي نبوده، اما از بيان اينكه مرگ مهسا به چه علتي بوده است، خودداري كرد. اين در حالي است كه خانواده اميني و نيز افرادي كه در زمان اوليه وقوع حادثه از موضوع باخبر بوده‌اند، مسائلي را مطرح كردند و خواستار بررسي آنها شدند، اما اين مسائل مورد تحقيق و بررسي دقيق قرار نگرفتند. از آن زمان تا به امروز مسائل ياد شده بررسي نشده و به درخواست‌هاي من و همكارم به عنوان وكلاي خانواده اميني براي دستيابي به كپي اوراق پرونده و همه فيلم‌هايي كه از لحظه دستگيري مهسا و ورود او به خودروي وني كه او را به مركز پليس مركز اخلاقي حمل كرده و... پاسخ مناسبي داده نشده است. نه‌تنها به درخواست وكلا و خانواده براي بررسي اسناد و تصاوير پاسخ داده نشد، بلكه از ساير افرادي كه همراه مهسا دستگيري شده بودند بدون حضور وكلاي خانواده مهسا بازجويي شده است.»
وكيل مهسا اميني يادآور شد: «درخصوص ساير مشكلاتي كه در سال گذشته رخ داده و باعث نارضايتي‌هاي خانواده‌هاي مختلف شده است، بايد گفت در طول 4ماه ابتدايي حوادث پس از مرگ مهسا اميني، يعني از 25 شهريورماه تا اواخر دي‌ماه سال1401، حوادث متعددي رخ دادند كه اين هيات بايد به آنها هم رسيدگي كند. اسناد حاكي است كه مرگ بسياري از افراد مرتبط با رخدادهاي سال قبل، مرتبط با برخي رفتارهاي فراقانوني بوده است، اما تحقيقات مناسبي درخصوص اين پرونده‌ها صورت نگرفته است.هرگز تلاشي براي انجام تحقيق ملي به وسيله كميته‌هاي حقيقت‌ياب نشده است. بنابراين هر چند اصل آنچه رييس‌جمهور درخصوص تشكيل كميته حقيقت‌ياب مطرح كرده، قابل توجه است، اما بايد توجه داشت كه شرط اصلي موفقيت اين هيات آن است كه ناگفته‌هايي كه درباره اين‌گونه قتل‌ها وجود دارد، به‌طور دقيق بررسي شود. بايد ديد چگونه است وقتي پدر و مادر و شاهدان در صحنه و نزديكان افراد ريشه‌هاي پرونده‌ها را به گونه‌اي مطرح مي‌كنند، اما ماموران، اين واقعيات را بي‌اهميت شمرده و به گونه ديگر موضوعات را پيگيري مي‌كنند. مشكلاتي كه در ايذه رخ داد، بحران‌هايي كه در شهرهاي مختلف كردستان مانند مهاباد، سنندج، پيرانشهر و همچنين در تهران و ساير شهرهاي كشور شكل گرفتند و... همگي نيازمند بررسي دقيق هستند. در واقع بايد جدا از روايت‌هاي مسوولان به روايت‌هاي مردم هم تكيه كرد. بنابراين لازم است براي اينكه كشور از بي‌اعتمادي فعلي خارج شود، همچنانكه اظهارات دستگاه‌هاي مسوول ثبت و به آنها توجه شده، اظهارات خانواده‌هاي قربانيان مانند خانواده پيرفلك، خانواده اميني و... هم مورد توجه قرار گيرد. در اين صورت مي‌توان نسبت به دستاورد كميته تحقيق رييس‌جمهور خوش‌بين بود، در غير اين صورت اگر قرار باشد، آن هيات تحقيق هم مانند شيوه‌هاي قبلي عمل كند، نمي‌توان نسبت به خروجي آن اميدي داشت.»
نعمت احمدی:طی دهه‌های اخیر برخی هیات‌های تحقیق تشکیل شده اند که عملكرد مناسبی از آنها ثبت شده است. یکی از این هیات‌ها مرتبط با قتل‌های زنجیره‌ای است. در خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و رسانه‌های سال77آمده که وقتی پوینده (همکلاسی بنده)، مختاری، داریوش و پروانه فروهر و... به قتل رسیدند، برخی پیشنهاد دادند که موضوع ریشه‌یابی نشود، اما سید محمد خاتمی ایستاد تا هیاتی موضوع را دقیقا بررسی کند. اگر هیات بررسی رخدادهای سال1401 یک چنین عملکردی از خود ارائه کند، می‌تواند تاریخ‌ساز باشد.
صالح نیکبخت:در طول 4ماهه ابتدایی حوادث پس از مرگ مهسا امینی، یعنی از 25 شهریورماه تا اواخر دی ماه سال1401، حوادث متعددی رخ دادند که این هیات باید به آنها هم رسیدگی کند. اسناد حاکی است که مرگ بسیاری از افراد مرتبط با رخدادهای سال قبل، مرتبط با برخی رفتارهای فراقانونی بوده است اما تحقیقات مناسبی درخصوص این پرونده‌ها صورت نگرفته است بنابراین هرچند اصل آنچه که رییس جمهور درخصوص تشکیل کمیته حقیقت‌یاب مطرح کرده، قابل توجه است، اما باید توجه داشت که شرط اصلی موفقیت این هیات آن است که ناگفته‌هایی که درباره این‌گونه قتل‌ها وجود دارد، به طور دقیق بررسی شود.