دور زدن ايران و چين محور رايزني‌هاي جيك ساليوان با همتاهاي سعودي، هندي و اماراتي در عربستان
آلترناتيو امريكايي براي «كمربند - جاده» در خاورميانه
محمدحسين لطف‌الهي
مشاور امنيت ملي رييس‌جمهور ايالات متحده در حالي قرار بود روز يكشنبه 7 مه در رياض با همتايان سعودي، هندي و اماراتي خود ديدار كند كه اكسيوس روز شنبه به نقل از دو منبع آگاه گزارش داده بود بحث و تبادل‌نظر پيرامون يك طرح زيرساختي مشترك كه كشورهاي حاشيه خليج فارس و كشورهاي عربي ديگر در خاورميانه را از طريق يك شبكه ريلي به يكديگر متصل كند از جمله محورهاي گفت‌وگوي اين مقام ارشد خواهد بود. بر اساس اين گزارش اين احتمال وجود دارد اين شبكه ريلي از طريق خطوط كشتيراني در نهايت به هند متصل شود.
اين پروژه يكي از كليدي‌ترين ابتكارهايي به شمار مي‌رود كه كاخ سفيد مايل است در خاورميانه به نتيجه برساند و از آن در راستاي جلوگيري از نفوذ چين در منطقه استفاده كند. خاورميانه از مهم‌ترين بخش‌هاي پروژه كمربند- جاده چين به شمار مي‌رود و جايگزيني طرح‌هاي زيرساختي غربي با طرح چين مي‌تواند خطري جدي براي سرمايه‌گذاري‌ها و بهره‌برداري‌هاي پكن باشد.
يك مقام امريكايي گفته بود كه اين پروژه يكي از چند محوري است كه مورد بحث قرار خواهد گرفت. يك مقام امريكايي ديگر نيز تاكيد داشت كه ساليوان اين موضوع را در كنار موضوعات ديگري نظير روابط دوجانبه امريكا و عربستان و همچنين برداشتن گام‌هايي در مسير عادي‌سازي روابط ميان رياض و تل‌آويو علاوه بر همتاي سعودي خود در ديدار با محمد بن سلمان وليعهد و حاكم دو فاكتوي عربستان سعودي نيز مطرح خواهد كرد.
I2U2 چيست و چه ارتباطي با اين ابتكار دارد؟
ايده اوليه اين ابتكار به 18 ماه قبل برمي‌گردد. زماني كه سران هند، اسراييل، ايالات متحده و امارات در چارچوب نشست I2U2 گرد هم آمده بودند و در خصوص همكاري‌هايي كه مي‌تواند منافع مشترك همه طرف‌هاي اين نشست را در خاورميانه تامين كند، گفت‌وگو مي‌كردند. فرمت I2U2 در اواخر سال 2021 و تمركز روي توسعه اقتصادي، امنيت غذايي و مقابله با تغييرات اقليمي در منطقه خاورميانه تشكيل شد.
يك مقام ارشد پيشين اسراييل كه در گفت‌وگوهاي مربوط به اين مساله درگير بوده در اين باره ميگويد: «هيچ كس به صراحت و با صداي بلند اين مساله را عنوان نمي‌كند، اما واقعيت اين است كه از روز اول اين ابتكار به مساله چين مربوط بود.» به گفته او، اسراييل علاقه زيادي به مشاركت در اين پروژه و همچنين سپردن پيمانكاري آن به هند داشت، چراكه از يك سو دهلي‌نو تجربه زيادي در به نتيجه رساندن پروژه‌هاي بزرگ زيرساختي دارد و از سوي ديگر از انگيزه كافي سياسي و ژئوپليتيكي براي اين كار برخوردار است.
ايالات متحده در ماه‌هاي اخير تلاش زيادي براي درگير كردن عربستان سعودي در اين پروژه داشته است. اكسيوس به نقل از يك منبع در اين باره نوشته است: «اين ابتكار شامل متصل كردن كشورهاي عرب در شام و خليج فارس از طريق يك شبكه ريلي است كه از طريق مسيرهاي دريايي به هند هم متصل خواهد شد.»
جيك ساليوان، مشاور امنيت ملي رييس‌جمهور ايالات متحده روز پنجشنبه 4 مه در سخنراني‌اش در انستيتو واشنگتن گفت: «اگر هيچ چيز ديگري از سخنراني من را به خاطر نمي‌سپاريد، I2U2 را در خاطر نگه داريد، چراكه در آينده چيزهاي بيشتري از آن خواهيد دانست.» او افزود: «مساله اساسي اين است كه جنوب آسيا را به خاورميانه و به ايالات متحده متصل كنيم تا موجب ارتقاي اقتصاد، تكنولوژي و ديپلماسي ما شود.» ساليوان همچنين تصريح كرد كه بخشي از پروژه‌ها در دست اقدام است و قدم‌هاي هيجان‌انگيز ديگري نيز در ماه‌هاي آينده برداشته خواهد شد.
با توجه به گفته‌هاي ساليوان، به نظر مي‌رسد ايالات متحده كه در يك دهه اخير به مرور زمان از توجه خود نسبت به منطقه خاورميانه كاسته و تمركز خود را بر مقابله با اصلي‌ترين و جدي‌ترين رقيب امريكا يعني چين معطوف ساخته، به جاي بازگشت به سياست‌هاي پيشين در غرب آسيا تصميم دارد به تقويت متحدان محلي خود بپردازد و از اين طريق با چين مقابله كند.
اين استراتژي موجب مي‌شود بدون اينكه منافع اساسي امريكا در منطقه به خطر بيفتد يا واشنگتن مجبور باشد هزينه سياسي قابل توجهي نظير درگير شدن در جنگ‌هاي منطقه‌اي را متقبل شود، منافع بلندمدت اين كشور تامين شود.
از تلاش‌هاي اسراييل براي نقش‌آفريني در اين زمينه و همچنين اطلاعاتي كه تاكنون رسانه‌ها منتشر كرده‌اند چنين برمي‌آيد كه اسراييل تا اين لحظه همچنان بخشي از ابتكار زيرساختي نيست، اما در صورتي كه ايالات متحده و اسراييل بتوانند به همراه هم تعداد بيشتري از كشورهاي منطقه را براي عادي‌سازي روابط با تل‌آويو راضي كنند اين احتمال وجود دارد كه دامنه اين شبكه ريلي به اسراييل هم كشيده شود.
فرصت طلايي هند
تحليلگران نقش هند را در اين ابتكار منطقه‌اي چشمگير ارزيابي مي‌كنند. آبيناو سينگ، تحليلگر هندي در اين باره مي‌نويسد: «هند به نوعي پيونددهنده اعضاي گروه است. دهلي‌نو روابط مستحكم و با ثباتي با واشنگتن دارد و به عنوان يك متحد مهم ايالات متحده در مسير مهار چين شناخته مي‌شود. اگر به اين مساله توجه شود كه خاورميانه بخش مهمي از ابتكار كمربند و جاده چين را تشكيل مي‌دهد بايد اذعان كرد به ثمر رسيدن ابتكارهاي مشترك و چندجانبه اينچنيني مي‌تواند بهترين راه براي مقابله با چين باشد.» مساله تاثيرگذار ديگر درباره هند اين است كه اين كشور همكاري‌هاي اقتصادي بسياري با كشورهاي منطقه دارد و يكي از اصلي‌ترين واردكنندگان نفت عربستان سعودي و امارات متحده عربي به شمار مي‌رود. اين موضوع كمك مي‌كند در صورت طراحي يك ابتكار منطقه‌اي براي توسعه زيرساخت‌ها راه‌هاي زيادي براي تامين مالي پروژه‌ها وجود داشته باشد.
سياستمداران هندي همچنين ابتكارهايي را كه به نوعي به مهار چين مرتبط است، فرصتي براي توسعه اقتصادي و افزايش قدرت و نفوذ سياسي خود مي‌بينند. هند با استفاده از همين مساله توانسته نفوذ خود را در منطقه اقيانوس هند- اقيانوس آرام تقويت كند و امتيازات زيادي از ايالات متحده - شامل تسليحات پيشرفته و همكاري‌هاي دفاعي گسترده- از امريكايي‌ها بگيرد.
نشريه كويتي زاويه نوشته است: «ساختن يك شبكه ريلي ميان كشورهاي خليج [فارس] اتفاقي بسيار مثبت در راستاي همكاري‌هاي منطقه‌اي است و به هماهنگي اقتصادي ميان كشورهاي منطقه و توسعه زيرساخت‌ها در اين كشورها كمك خواهد كرد.»
همزمان با ابتكارات زيرساختي، يك كارزار تبليغاتي عليه ابتكار كمربند و جاده چين نيز در جريان است. رسانه‌ها و سياستمداران در غرب و به ويژه ايالات متحده تلاش دارند تا اين ابتكار را بخشي از ديپلماسي «تله بدهي» از سوي دولت چين معرفي كنند و بگويند چين مي‌خواهد در ازاي اعطاي وام در راستاي توسعه زيرساخت‌ها به كشورها، آنها را مجبور به اعطاي امتيازات كليدي و استراتژيك به پكن كند. آنها با مثال آوردن از سريلانكا يا برخي كشورهاي آفريقايي كه در بازپرداخت بدهي‌هاي خود به چين ناتوان بودند و به همين دليل دچار مشكلاتي جدي شدند، تاكيد مي‌كنند كه اهداف پكن اقتصادي نيست و چين از اين طريق كشورها را از نظر سياسي به خود وابسته مي‌كند.
ايران كجاي ماجراست؟
تلاش امريكا و متحدانش براي توسعه اين شبكه ريلي در منطقه خاورميانه در شرايطي اتفاق مي‌افتد كه ايران به دليل آثار سوءتحريم‌هاي اقتصادي و كاهش درآمدهاي كشور امكان سرمايه‌گذاري قابل توجه يا همكاري با ساير كشورها براي توسعه زيرساخت‌هاي خود را ندارد.
شعيب بهمن، تحليلگر مسائل بين‌الملل چندي قبل در گفت‌وگو با روزنامه «اعتماد» وضعيت پيرامون ايران را به «خفگي ژئوپليتيك» تعبير كرد. او گفت: «رقبا دايما در حال پيشي گرفتن از ايران و ايجاد طرح‌هاي ابتكاري هستند، حتي گهگاه براي طرح‌هاي ابتكاري خودشان وارد جنگ و نزاع شده‌اند و مناقشه و بحران‌هايي ايجاد كرده‌اند كه بتوانند عايدي خاص خودشان را داشته باشند و منافع‌شان را تامين كنند، اما ايران همچنان يك نظاره‌گر بزرگ در سطح منطقه‌اي و جهاني است.» بهمن تاكيد كرد: «در شرايطي كه همه تلاش مي‌كنند ايران را دور بزنند و ايران را در خفگي ژئوپليتيك قرار دهند، بهترين مزيت اين است كه ما خودمان را از خفگي ژئوپليتيك خارج، از مزيت‌هاي جغرافيايي‌مان استفاده، خودمان را تحريم‌ناپذير كنيم، امنيت ملي‌مان را ارتقا ببخشيم، امنيت تجارت بين‌الملل را به امنيت ايران گره بزنيم و بعد از آن وارد حوزه درآمدزايي و مسائل اقتصادي شويم.»
ايده اوليه اين ابتكار به 18 ماه قبل برمي‌گردد. زماني كه سران هند، اسراييل، ايالات متحده و امارات در چارچوب نشست I2U2 گرد هم آمده بودند و در خصوص همكاري‌هايي كه مي‌تواند منافع مشترك همه طرف‌هاي اين نشست را در خاورميانه تامين كند، گفت‌وگو مي‌كردند. فرمت I2U2 در اواخر سال 2021 و تمركز روي توسعه اقتصادي، امنيت غذايي و مقابله با تغييرات اقليمي در منطقه خاورميانه تشكيل شد. يك مقام ارشد پيشين اسراييل كه در گفت‌وگوهاي مربوط به اين مساله درگير بوده در اين باره ميگويد: «هيچ كس به صراحت و با صداي بلند اين مساله را عنوان نمي‌كند، اما واقعيت اين است كه از روز اول اين ابتكار به مساله چين مربوط بود»