جاي خالي درياچه اروميه
اگرچه دولت اعلام كرده بود نجات درياچه اروميه در اولويت است اما بررسي‌هاي «اعتماد» از كاهش حجم و تراز درياچه حكايت دارد
محمد باقرزاده
اگرچه پيش‌تر و پس از انتشار گزارشي در روزنامه «اعتماد» مبني بر احتمال مرگ درياچه اروميه و همچنين انتشار نتايج پژوهشي در دانشگاه شريف كه از نزديك‌بودن نابودي هميشگي اين ريه تنفسي شمال غرب كشور حكايت داشت، مسوولان دولت كنوني از عزم خود براي مقابله با اين روند سخن گفتند اما حالا روايت يك مسوول مرتبط در صداوسيماي ايران حرف دیگری دارد؛ اين سخنان را دبير كارگروه ملي نجات درياچه اروميه مطرح كرد و گفت كه «آخرين وضعيت درياچه از لحاظ مساحت آن تقريبا ۶۰۶ كيلومتر مربع، از نظر حجم آب ۵۸۰ ميليون متر مكعب و از نظر تراز هم ۱۲۶۹،80 است.» او اگرچه علاقه‌اي به تفسير و مقايسه اين اعداد با ماه‌ها و سال‌هاي پیشين نداشت و حتي مدعي بود كه شرايط درياچه بهتر شده اما بررسي‌هاي خبرنگار «اعتماد» نشان مي‌دهد كه شرايط حتي از پيش‌بيني پژوهش‌ها هم حالا بدتر شده است. اين سخنان درحالي است كه پيش‌تر و نيمه نخست شهريور امسال رييس سازمان محيط‌زيست در حاشيه يك نمايشگاه به خبرنگار «اعتماد» گفته‌بود كه اين دولت اجازه مرگ درياچه را نمي‌دهد و حتي اشاره‌اي به برنامه‌هاي خود و دولت براي پيشگيري از مرگ درياچه هم داشت. گزارش پيش‌رو با انتشار پاسخ‌هاي «علي سلاجقه» به پرسش‌هاي خبرنگار «اعتماد» سراغ اطلاعات تازه مي‌رود و تلاش مي‌كند در پايان تصويري شفاف از شرايط كنوني اين درياچه ارايه دهد.
وعده حجم يك ميليارد مترمكعبي
از سوي سلاجقه در پاييز
نيمه نخست شهريور همين امسال و در روزهايي كه سخن از احتمال مرگ درياچه اروميه تا پايان شهريور مطرح بود، «علي سلاجقه» رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست در حاشيه بازديد از نمایشگاه دستاوردهاي دولت، به چند پرسش خبرنگار «اعتماد» پاسخ داد. او در آن روز يعني ششم شهريور در پاسخ به پرسشي درباره شرايط كنوني درياچه و برنامه دولت و سازمان محيط‌زيست براي حفظ همين حداقل‌هاي كنوني درياچه به «اعتماد» گفته بود: «ستاد ملي احياي درياچه اروميه ديروز با حضور معاون محترم رييس‌جمهوري تشكيل شد و تصميم‌هاي مهمي براي حفظ درياچه گرفته شد. الان حجم درياچه حدود ۷۰۰ ميليون مترمكعب است كه قرار شد با توجه به اينكه ميزان مصرف آب كشاورزي كم مي‌شود؛ از لحاظ استفاده آب، تا پايان شهريور حقابه‌ها از چند سد و تصفيه‌خانه تبريز رها شود و به يك ميليارد و خرده‌اي برسد، پس از آن هم كه بارش‌هاي پاييزي از راه مي‌رسد و شرايط درياچه بهتر خواهد شد، دولت اجازه خشك‌شدن درياچه را نمي‌دهد.» نكته مهم اين بخش از سخنان سلاجقه همين وعده رساندن حجم درياچه به حدود يك ميلياردمتر‌مكعبي است‌كه‌بررسي‌هاي ساده و همچنان روايت مسوولان مرتبط نشان مي‌دهد نه تنها اين وعده تاكنون محقق نشده كه حتي شرايط هم بدتر شده است؛ موضوعي كه در ادامه بيشتر به آن پرداخته مي‌شود اما پيش از آن نگاهي به پاسخ سلاجقه درباره برنامه سازمان او در حالت كلي دولت سيزدهم براي حفظ درياچه داشته باشيم. او در همان روز در پاسخ به پرسش خبرنگار «اعتماد» درباره بحث سدهاي تازه و انتقاد كارشناسان و فعالان محيط‌زيست از ساخت چنين سدهايي هم گفت كه قرار نيست سد تازه‌اي ساخته شود: «الان سد چپرآباد در حال بهره‌برداري است و حقابه هم به درياچه مي‌رسد. اين سد پروژه‌اي تازه نيست و حالا به بهره‌برداري رسيده است. پروژههاي سخت‌افزاري از قبل بوده و هيچ پروژه سخت‌افزاري ديگر اضافه نمي‌شود و بحث پروژههاي نرم‌افزاري و مديريتي است كه با هدف حفظ درياچه پيش خواهد رفت.» پيش از بررسي اعداد رسمي تازه مطرح‌شده از سوي مسوولان اما خوب است گريزي به شرايط آن روزهاي درياچه و همچنين پيش‌بيني‌هاي مطرح‌شده در گزارش تابستان امسال روزنامه «اعتماد» داشته باشيم.
نتايج و پيش‌بيني‌هاي پژوهشي كه عملي شد
اواخر تير امسال روزنامه «اعتماد» در گزارشي نتايج پژوهشي را منتشر كرد كه با هدف ارايه داده‌هاي قابل اتكا نسبت به روند تغييرات درياچه اروميه طي سال‌هاي اخير و پيش‌بيني وضعيت درياچه اروميه در پايان سال آبي جاري (شهريور 1402) از سوي طرح تحقيقاتي درياچه اروميه و همكاري مركز سنجش از دور دانشگاه صنعتي شريف تهيه شده‌بود. يكي از مهم‌ترين نتايج آن پژوهش اطلاعاتي درباره تراز درياچه اروميه بود كه مي‌گفت اين عدد به پايين‌ترين مقدار آن در ۶۰ سال گذشته رسيده است. پژوهشگران آن بررسي البته در گزارش خود نوشتند كه با توجه به انتشارنيافتن داده‌هاي زميني ثبت تراز درياچه اروميه در يك سال اخير، با بهره‌گيري از ترازهاي برداشت‌شده زميني در سنوات قبل و داشتن مساحت معادل آنها و يافتن مساحت درياچه اروميه در تاريخ مدنظر در بازه سال‌هاي 1392 تا 1401 كه با استفاده از سنجش از دور گردآوري شدند، ترسيم نمودار تراز درياچه ممكن شد. آنها همچنين در گزارش خود نوشتند كه همبستگي قابل قبول نتايج با داده‌هاي زميني تا سال 1401 نمايانگر صحت الگوريتم پياده‌سازي شده و قابليت اعتماد به تراز محاسبه شده براي سيزدهم خرداد 1402 است. اما با لحاظ كردن چنين جزيياتي، نتيجه دقيقا چه مي‌گفت؟ يكي از نتايج مهم مي‌گويد كه «تراز درياچه اروميه در 13 خرداد 1402 كمترين تراز ثبت‌شده در اين روز براي درياچه اروميه از سال 1343 تاكنون بوده است.» به عبارت ساده‌تر، نخستین نكته گزارش از رسيدن تراز اين درياچه به پايين‌ترين عدد در ۶۰ سال گذشته حكايت داشت؛ حتي پايين‌تر از روزهايي كه عملا اعلام شده‌بود اين درياچه درحال مرگ است و هنوز ستاد احيا و نجات درياچه هم شكل نگرفته بود. بخش مهم ديگر نتايج آن پژوهش هم به موضوع حجم درياچه مي‌پرداخت كه دراين مولفه هم نتايج از يك بحران بزرگ حكايت داشت؛ گراف مرتبط با اين بخش مي‌گفت كه حجم درياچه اروميه به پايين‌ترين مقدار خود در يك دهه گذشته رسيده و حتي از سال ۹۴ هم كمتر است. گزارش مي‌گفت «تا پيش از سال جاري كمترين ميزان حجم ثبت شده آب براي خردادماه در درياچه اروميه مربوط به سال 1394 بوده است، وليكن با توجه به‌شدت افت تراز درياچه اروميه در دوسال اخير، حجم كنوني آب داخل درياچه اروميه كمتر از ميزان آن در تاريخ مشابه سال 1394 شده است.» خلاصه نتايج آن بررسي را اما مي‌توان در اين دو نكته اساسي خلاصه كرد: «۱- بنا بر روند افت تراز درياچه اروميه در فصل تابستان، تراز آب درياچه اروميه در پايان شهريور سال آبي جاري به عدد بين 1269.80 تا 1269.90 متر از سطح درياهاي آزاد خواهد رسيد. ۲- پيش‌بيني انجام شده براي محدوده قرارگيري تراز درياچه اروميه در پايان شهريور 1402، بيانگر ثبت كمترين ميزان تراز اين درياچه در 60 سال گذشته خواهد بود.» علاوه‌براين توضيحات «عيسي كلانتري» رييس پيشين سازمان محيط‌زيست هم درگفت‌وگو با «اعتماد» نكات ديگري از شرايط اين درياچه را آشكار مي‌كند. او كه از سال ۱۳۹۲ تا اواخر تير پارسال مدير اجرايي ستاد احياي درياچه اروميه بود و يكي از آگاه‌ترين كارشناسان نسبت به اعداد و ارقام مرتبط به اين درياچه است،در اين‌باره به «اعتماد» گفته بود: «در دو سال گذشته يعني روزهايي كه دولت جديد سر كار آمده است، ارتفاع درياچه ۹۷ سانتي‌متر پايين آمده است. دو سال پيش درياچه اروميه 3،93ميليارد مترمكعب آب داشت اما الان حجم آب آن به ۷۰۰ ميليون مترمكعب رسيده است. علاوه‌براين سطح آب درياچه دو سال پيش در همين موقع ۳۱۰۰ كيلومتر مربع بوده و الان به۹۲۰ كيلومترمربع رسيده است؛ يعني با اين حساب تا پايان تابستان در درياچه آبي نخواهد بود و درياچه احتمالا تبديل به باتلاق خواهد شد.» درباره اعداد و ارقام مرتبط با درياچه اروميه، سخنان معاون محيط‌زيست و واكنشش به گزارش «اعتماد» هم نكات مهمي را افشا مي‌كند. اواخر تير امسال «مجتبي ذوالجودي» معاون محيط‌زيست دريايي و تالاب‌هاي سازمان حفاظت محيط‌زيست كه با «ايلنا» سخن مي‌گفت، ضمن تاييد كاهش ۰.۹۷ ميليارد متر مكعبي حجم آب درياچه، در توضيح دليل اين كاهش هم گفت: «باتوجه به افزايش شدت تبخير در ماه‌هاي گرم سال كه غالبا تا اواخر مهرماه ادامه خواهد يافت، پيش‌بيني مي‌شود با ادامه روند كنوني تبخير آب از سطح درياچه، تراز درياچه اروميه در ماه‌هاي آتي كاهش يابد و به كمتر از ۱۲۷۰ متر برسد.» رسيدن تراز درياچه به عدد ۱۲۷۰ متر يكي از اعداد منتشرشده در گزارش «اعتماد» بود كه از زبان معاون سازمان محيط زيست هم تكرار شده است. او همچنين درباره مساحت و حجم آب اين درياچه هم گفته بود: «براساس تصاوير ماهواره‌اي لندست، مساحت عرصه آبي درياچه اروميه در اين سطح تراز برابر يك‌هزار كيلومتر مربع است كه نسبت به زمان مشابه در سال گذشته ۸۰۱ كيلومتر مربع كاهش يافته است. همچنين حجم آب در وضعيت فعلي درياچه اروميه براساس اعلام شركت آب‌منطقه‌اي استان آذربايجان غربي، ۱.۳۶ ميليارد مترمكعب برآورد شده كه اين حجم نيز نسبت به زمان مشابه در سال گذشته حدود ۰.۹۷ ميليارد متر مكعب كمتر شده است.» با اين اعداد و ارقام درباره تراز و حجم درياچه و همچنين پيش‌بيني‌ها درباره پاييز امسال حالا سراغ اعداد تازه برويم؛ سخنان دبير كارگروه ملي نجات درياچه اروميه آن هم در يك برنامه تلويزيوني.
براساس سخنان دبير كارگروه نجات درياچه
حجم درياچه اروميه به نصف رسيده است
بررسي اعداد اعلام‌شده از زبان مسوولان و گريز به موارد پيش‌تر مطرح‌شده براي درك اهميت اعداد تازه اعلام‌شده است؛ دبير كارگروه ملي نجات درياچه اروميه كه هفته پيش به برنامه «تهران بيست» تلويزيون رفته بود، در بخشي از سخنان خود اعدادي اعلام كرد كه در نوع خود حيرت‌آور است و از كاهش شديد حجم درياچه اروميه حكايت دارد. پيش از پرداختن به اين اعداد خوب است يادآوري كنيم كه پيش‌تر سلاجقه به «اعتماد» گفته‌بود كه حجم درياچه به يك ميليارد مترمكعب در اوايل مهر خواهد رسيد و معاون او هم حجم درياچه را ۱.۳۶ ميليارد متر مكعب اعلام كرده بود اما حالا مسوول اصلي مرتبط با اين پروژه حجم درياچه را حدود ۵۰۰ ميليون متر مكعب عنوان مي‌كند. «محمد صادق معتمديان» دبير كارگروه ملي نجات درياچه اروميه و استاندار آذربايجان غربي هفته پيش در يك برنامه تلويزيوني درباره وضعيت درياچه اروميه گفت: «آخرين وضعيت درياچه از لحاظ مساحت آن تقريبا ۶۰۶ كيلومتر مربع، از نظر حجم آب ۵۸۰ ميليون متر مكعب و از نظر تراز هم۱۲۶۹،80 است. در واقع در پايين‌ترين سطح تراز خود قرار دارد. بارش‌هايي كه در چند روز اخير رخ داده است، شرايط را كمي متفاوت كرده است. اميدواريم با تكميل برنامه‌هاي سخت‌افزاري و شرايط اقليمي مناسبي هم كه داريم منجر به بهبود وضعيت درياچه شود. در شرايط فعلي با توجه به عقبه آن وضعيت مناسبي نيست. با مجموعه برنامه‌هاي در نظر گرفته شده قطعا شرايط بهتر خواهد شد.» همين چندجمله به خوبي شرايط بحراني اين درياچه را به استناد آمار و ارقام روايت مي‌كند و به عبارتي ساده شرايط از آن‌چه پيش‌بيني مي‌شد حتي بدتر شده و درياچه رسما به نفس‌هاي آخر رسيده است. بخش ديگر سخنان معتمديان اما اميدواري‌هاي او به آينده و كاهش مصرف آب در حوزه كشاورزي است: «متاسفانه زماني كه ما مشغول به كارهاي سخت‌افزاري بوديم توجهي به حوزه نرم‌افزاري و كشاورزي نشده است. تقريبا در ۱۵، ۱۶ سال گذشته بيش از ۱۴۰ هزار هكتار اراضي ما در بخش كشاورزي توسعه پيدا كرد يا اراضي ديم به آبي تبديل شده يا اراضي ملي بوده كه به دليل عدم نظارت تبديل به باغات يا اراضي كشت و زراعت تبديل به باغات شده است. در مجموع شايد بيش از ۱.۵ ميليارد متر مكعب، آب مازاد در حوضه آبريز تحويل داده شده است، در حالي كه ما بايد مديريت مصرف و تغيير الگو داشته باشيم. ۱.۵ ميليارد آب مازاد هم اضافه شده كه بخشي از مشكلات امروز ناشي از همين موضوع است.» او در اين باره ادامه داد: «تقريبا ۹۰درصد از بخش اصلي مصرف‌كننده‌هاي ما در بخش كشاورزي است. طي بررسي‌هاي صورت گرفته در اين استان وجود سه محصول در آذربايجان غربي تقريبا ۵۷درصد از آب توليدي استان را مصرف مي‌كند. سيب ۱۷ درصد، يونجه ۳۲درصد و مابقي هم مربوط به چغندرقند است. در توليد سيب رتبه اول، يونجه رتبه دوم و چغندر هم رتبه اول كشوري را داريم. به جاي اينكه به سمت اصلاح الگوي كشت برويم و اين موضوع را مديريت كنيم، مصارف كشاورزي را به سمت توليد محصولات پر آب دِه هم برديم.» اين سخنان البته تازه نيست و پيش‌تر هم بارها ازسوي كارشناسان و در نقد عملكرد مسوولان بيان شده و قاعدتا انتظار از مسوول مرتبط به احياي درياچه اين است كه گزارش دهد چقدر مانع از اين مصرف شديد حقابه درياچه در بخش كشاورزي شده است. به‌نظر مي‌‌آيد بخش مهم سخنان اين مسوول و استاندار آذربايجان غربي كه دراين دولت مسووليت ستاد احياي درياچه هم به او واگذار شده، كاهش شديد حجم درياچه است؛ چنين حجمي اگرچه از نصف شدن حجم درياچه در چند ماه گذشته حكايت دارد اما به عبارتي بيانگر مرگ ريه تنفسي شمال غرب كشور و بزرگ‌ترين درياچه داخلي ايران است؛ چنين حجمي براي چنان وسعتي عملا يعني نبود آب در اين درياچه و تبديل درياچه اروميه به باتلاق‌ها و حوضچه‌هايي جدا از هم. حالا شايد اميدها به پاييز و بارش‌هاي آن باشد تا كمي و تنها كمي اين حوضچه‌هاي جدا از هم را ارتباط دهد و حجم و مساحت درياچه را گسترش دهد؛ اين‌بارش‌ها هراندازه زياد هم باشد اما جايگزين تصميم‌هاي مديريتي نخواهد بود و تجربه امسال به خوبي به همه نشان مي‌دهد كه اگر زودتر حقابه درياچه تامين نشود و اين ميزان كشاورزي كاهش نيابد، به‌زودي حتي خبري از همين باتلاق هم نخواهد بود و توفان‌هاي نمكي زندگي را از ساكنان شمال‌غرب كشور خواهد گرفت.