محل مخاطره‌آميز استاديوم جديد تهران
مهدي زارع
از اوايل مهر‌ماه 1402 اخبار ساخت استاديوم جديد براي شهر تهران در فضاي عمومي مطرح شد. اخيرا مشخص شده كه اين استاديوم قرار است در محدوده شهر آفتاب در جنوب تهران احداث شود. نگارنده و برخي همكاران در نقد انتخاب چنين محلي قلم زده‌اند و مسائل چنين انتخابي را از ديدگاه مسائل زمين شناختي و ژئوتكنيكي برشمرده‌اند. اگر چه 27 آبان 1402 شركت توسعه و نگهداري اماكن ورزشي در بيانيه‌اي تاكيد كرده كه مكان پيش‌بيني شده براي ساخت مجموعه جديد برخلاف برخي ادعاهاي مطرح شده، بررسي دقيق مخاطرات طبيعي منطقه پيش‌بيني شده براي ساخت مجموعه ورزشي جديد در تهران مورد تاكيد است. در شرايطي كه چندين بار به صراحت مكان پيش‌بيني شده براي ساخت مجموعه ورزشي جديد در پايتخت، شهر آفتاب و روبه‌روي حرم مطهر حضرت امام خميني (ره) اعلام شده اما برخي افراد با اهداف غيرورزشي، محل احداث اين مجموعه را در منطقه‌اي عنوان مي‌كنند كه به لحاظ زيست‌محيطي با برخي مشكلات روبه‌رو است. اين تعداد از افراد همچنين مدعي وجود مشكلات زمين‌شناسي در محل پيش‌بيني شده‌اند، در حالي كه اين موضوع از ابتداي مذاكرات با شركت چيني به عنوان مشاور در طراحي، در جلسات خصوصي بارها مورد تاكيد وزير ورزش و جوانان قرار گرفت و كيومرث هاشمي در همان مذاكره اوليه و پيش از طرح ادعاها، از اين شركت خواست به دقت ابتدا نتايج مطالعات اوليه زمين‌شناسي و مخاطرات احتمالي طبيعي منطقه را مورد بررسي قرار بدهند و پس از ارايه گزارش علمي، جامع و دقيق مراحل بعدي كار انجام شود. بار ديگر اعلام مي‌شود بررسي دقيق منطقه به لحاظ مخاطرات طبيعي مورد تاكيد است و تكرار مداوم ادعاي وجود مشكلات زمين‌شناسي در اين منطقه، تنها تقويت‌كننده ذهنيت رفتارهاي سياسي و غيرورزشي از سوي مطرح‌كنندگان اين ادعاست. 23 آبان 1402 تفاهمنامه مشاوره در طراحي و ساخت مجموعه ورزشي و فرهنگي پايتخت امروز در حضور وزير ورزش و جوانان با مديرعامل شركت چيني IPPR در ساختمان مركزي وزارتخانه برگزار شد. مديرعامل شركت IPPR پس از امضاي اين توافقنامه گفت «قطعا شركت در طول پروژه از توان داخلي براي كمك در طراحي و ساخت پروژه بهره‌مند مي‌شويم. تاكنون بخشي از كارهاي زودهنگام را درمورد اين پروژه مثل مطالعات زمين‌شناسي منطقه مورد نظر براي ساخت پروژه انجام داده‌ايم. براي برنامه‌ريزي و طراحي پروژه نيز اقداماتي انجام شده است.
درخصوص طراحي علاوه بر لحاظ استاندارها تاكيد ما بر استفاده از تكنولوژي‌هاي برتر و سبز است. قطعا از توان پيمانكاران براي بومي‌سازي، اجرا و انعكاس فرهنگ ايراني‌ها استفاده مي‌كند.» قبلا در 9 مهر 1402 كيومرث هاشمي در حاشيه نشست مكان‌يابي براي احداث ورزشگاه جديد تهران كه قرار است در زمين ۳۰۰ هكتاري در مجاورت حرم امام خميني ساخته شود، گفت: «آنچه براي احداث يك مجموعه ورزشي مهم است، دسترسي به زيرساخت‌هايي مثل فرودگاه، مترو، اتوبان و نداشتن زمين‌هاي معارض است كه در اين موضوعات هيچ مشكلي درباره ساخت اين مجموعه وجود ندارد. اين زمين‌ها نه تنها معارض ندارد بلكه زمين‌هاي اطراف‌آن نيز متعلق به دولت و منابع طبيعي است. زمين بسيار خوبي براي ساخت مجموعه تدارك ديده شده و ان‌شاءالله هر چه سريع‌تر كارهاي تحقيقاتي پروژه انجام شود و كلنگ آن به زمين زده شود.»
در نقشه منتشر شده از سوي سازمان نقشه‌برداري كشور در مورد پهنه فرونشست در پيرامون تهران در حدود 550 كيلومتر مربع از زمين در تهران و اطراف آن بيش از 13 سانتي متر در سال مشخص شده است. در اين نقشه بخش‌هايي از زيرساخت‌هاي حياتي، بزرگراه‌ها و خطوط انتقال برق و همچنين بخشي از راه‌آهن از پهنه فرونشست عبور مي‌كند. شكاف‌ها و گودال‌هایی در سال‌هاي اخير در زمين‌هاي جنوب تهران ظاهر شده‌اند. برداشت بيش از حد از آب‌هاي زيرزميني و پمپاژ گسترده آب زيرزميني براي كشاورزي و صنايع باعث وضع كنوني شده است . در استاندارد‌هاي بين‌المللي ميزان فرونشست بيش از 4 ميلي‌متر در سال يك بحران تلقي مي‌شود و اين ميزان در جنوب تهران حدود 10 تا 20 سانتيمتر در سال اندازه‌گيري شده است. فرونشست زمين در مناطق شهري منجر به قطع برق، تركيدگي لوله‌هاي گاز، تغيير شكل ريل‌ها، پيدايش فروچاله‌ها، كج شدن ساختمان‌ها، پيدايش ترك‌ها و گودال‌ها در جاده‌ها مي‌شود.
از سوي ديگر پهنه مشخص شده در مجاورت گسله كهريزك و در مجاورت گسل‌هاي مهم شهر تهران است. اين منطقه در طول تاريخ ري بارها به خاطر زمين لرزه با خاك يكسان شده است . در فاصله ميان سال 300 پيش از ميلاد اين پهنه دچار خسارت‌هاي گسترده شده است. در زلزله 330 قبل از ميلاد كه درست 4 سال پس از حمله سپاه اسكندر مقدوني به ايران و تسخير ري رخ داد، در گستره ميان ري و ايوانكي ويراني شديدي گزارش شده و شهرري به‌كلي ويران شد . اين زمينلرزه كه 2353 سال قبل رخ داده اولين زمينلرزه گزارش شده در تاريخ زمين‌لرزه‌هاي ايران است. اين رخداد در گزارش هرودوت يوناني تشريح شده است. زمين‌لرزه‌هاي تاريخي مهم ديگر در شهر ري 743 م، در شرق ري و زلزله 236 ه ق (851 م) زمين لرزه شديدي در ري با گزارش حدود 45 هزار نفر كشته است. در فاصله 12 مه 855 م تا 11 مه 856 م (در سال 242 ه ق) زمين‌لرزه‌هاي شديدي آسيب‌هاي جدي در ري ايجاد كرد.
در كتاب عبدالرحمن سيوطي فقيه و مورخ مصري در كتاب «كشف الصلصله عن وصف الزلزله » آمده كه در ذي‌الحجه سال 249 ه. ق. (864 م) زمين لرزه شديدي در ري روي داد و مردم زيادي را كشت و بقيه مردم از شهر خارج شدند. زمين لرزه‌هاي مخرب ديگري در شهر ري در 898 م، 950 م، 958 م، گزارش شده است. در زلزله 1177 م زمينلرزه ويرانگري ظاهرا در محدوده اشتهارد و بوئين‌زهرا رخ داده ولي ري را نيز ويران كرده است. مجددا در زلزله ورامين در 1384 م نيز علاوه بر خرابي شديد ورامين، شهر ري نيز آسيب جدي ديده است . در دوره قاجار در زمينلرزه بزرگ 1830 در دماوند و همچنين زمين‌لرزه‌هاي 1848 و 1876 م، در محدوده جنوب تهران گزارش‌هاي خرابي از شهر ري وجود دارد. در زمينلرزه بوئين‌زهرا در 10 شهريور 1341 نيز به ويژه در جنوب تهران و شهر ري خسارت‌هايي گزارش شده است.
اين اطلاعات لرزه‌خيزي به همراه يافته‌هاي جديد از پتانسيل تشديد امواج لرزه‌اي در پهنه ري و جنوب تهران نشان مي‌دهد كه احداث سازه و تاسيسات جديد در پهنه شهر آفتاب در محلي مخاطره‌آميز خواهد بود و به ريسك‌هاي موجود تهران خواهد افزود. اين مخاطره‌آميز بودن نيز با قول شركت چيني يا هر مجموعه داخلي يا خارجي ديگر براي بررسي همه جوانب برطرف نخواهد شد. از سوي ديگر وقتي شركت سازنده عملا قرار باشد در محلي از پيش انتخاب شده به مطالعه و سپس ساخت بپردازد عملا مطالعه زمين‌شناسي و مخاطره‌شناسي با هدف تعيين محلي با ريسكي كمتر منتفي است. صرف اينكه در هر جايي سلسله مراتب اداري و بروكراتيك مطالعات رعايت شود نيز باز تضمين يا دلگرمي براي كاهش ريسك ايجاد نمي‌كند. اينها مواردي است كه بارها در محل‌هاي گوناگون ديگر گوشزد شده و اشتباه بارها تكرار شده نبايد در محل استاديوم جديد تكرار شود.