قلب سليم
محسن آزموده
30 آبان در تقويم ايراني روز بزرگداشت ابونصر فارابي، حكيم و فيلسوف بزرگ ايراني و روز حكمت و فلسفه نامگذاري شده است. مي‌خواستم به اين مناسبت يادداشتي بنويسم كه خبر ناراحت كننده درگذشت استاد دكتر صمد موحد، از بزرگان حكمت و فلسفه را خواندم، به همراه پيام كوتاه اخوي گرامي‌شان، دكتر محمدعلي به خط زيباي ايشان با اين شرح: «الا من اتي‌الله بقلب سليم[سوره شعرا، آيه 89] بدين وسيله خبر درگذشت برادر دانشمند بسيار دان و اندك‌گوي خود دكتر صمد موحد را به اطلاع دوستان و آشنايان مي‌رساند. خانواده، همسر و فرزند او مطابق وصيت كتبي از انجام مراسم ختم خودداري خواهند نمود. محمدعلي موحد 28 آبان 1402».
دكتر صمد (متولد 1315 خورشيدي) سيزده سال از استاد محمدعلي كوچك‌تر بود و نسبت به برادر بزرگ‌ترش در ميان اهل فرهنگ و كتاب كمتر شناخته شده. علاقه‌مندان به حكمت و تصوف اما او را به واسطه آثار گزيده و ارزشمندش به خوبي مي‌شناسند. دكتر صمد موحد، استاد پيشين دانشگاه خوارزمي، متخصص عرفان و فلسفه اسلامي بود و با تسلط شگفت‌انگيزي كه بر زبان عربي داشت، كتاب‌هاي مهمي را در اين حوزه‌ها، تاليف و ترجمه و تصحيح كرد. «سرچشمه‌هاي حكمت اشراق» يكي از آثار تاليفي اوست كه منابع فكري شيخ شهاب‌الدين سهروردي مي‌پردازد. دكتر موحد در بخش اول اين كتاب پيشينه يوناني حكمت اشراق را از انباذقلس (امپدكلس) و فيثاغوريان تا سقراط و افلاطون و نوافلاطونيان معرفي مي‌كند، در بخش دوم با عنوان پرتوي از حكمت خسرواني، به ريشه‌هاي ايراني حكمت اشراق نزد فهلويان مي‌پردازد و در بخش سوم به قرابت و تجانس حكمت اشراق با عرفان صوفيان مسلمان اشاره مي‌كند. دكتر صمد همچنين يكي از اصلي‌ترين مصححان و شارحان شيخ محمود شبستري، عارف و حكيم آذربايجاني قرن‌هاي هفتم و هشتم هجري است. او مجموعه آثار شيخ محمود شامل گلشن راز، سعادت‌نامه، حق‌اليقين، مرآت‌المحققين، مراتب‌العارفين را تصحيح كرده و شرح داده و همچنين تك نگاري خواندني و خوبي درباره محمد شبستري با عنوان «عارفي با دو چهره» نگاشته است. اين كتاب پيش‌تر با نام شيخ محمود شبستري در مجموعه استادان گذشته نشر طرح نو منتشر شده بود.گزيده گوهر مراد از عبدالرزاق لاهيجي حكيم و متكلم قرن يازدهم و شاگرد و داماد ملاصدرا و گزيده اخلاق ناصري با عنوان كليد سعادت، اثر نامدار خواجه نصيرالدين طوسي فيلسوف، متكلم، رياضيدان و اخترشناس مشهور ايراني قرن هفتم هجري قمري، از ديگر تلاش‌هاي علمي دكتر موحد است. مقدمه‌ها و شرح‌هاي سودمند عالمانه استاد موحد بر اين گزيده‌ها، راهنماي مفيدي براي دانشجويان و پژوهشگران اين آثار است. از ديگر خدمات علمي ارزنده دكتر صمد موحد، معرفي عارفان آذربايجان و در راس ايشان شيخ صفي‌الدين اردبيلي، نياي بزرگ دودمان صفوي قرن‌هاي هفتم و هشتم هجري قمري است. دكتر موحد در كتاب سيري در تصوف آذربايجان به معرفي كامل حوزه عرفاني آذربايجان مي‌پردازد و به تفصيل از نخستين جوانه‌ها و مشايخ پيشكسوت، دوران اوج و شكوفايي عرفان در آذربايجان در حوزه‌هاي تبريز و اهر و اردبيل و واپسين چهره‌هاي آن و گرايش به مكتب ابن عربي بحث مي‌كند. او در كتاب كوي طريقت هم در نه فصل به حالات و كلمات و تحقيقات شيخ صفي‌الدين اردبيلي مي‌پردازد و ضمن معرفي زندگي شيخ و شاخصه‌هاي طريقه و مشرب او، گزيده‌اي از كلمات و تحقيقات او را با شرح و توضيح ارايه مي‌كند. اين كتاب هم قبلا با نام شيخ صفي‌الدين اردبيلي در مجموعه استادان گذشته منتشر شده بود.مقدمه‌نويسي، تصحيح، حاشيه‌نويسي و تهيه فهرست براي تحفه‌العالم و ذيل‌التحفه سفرنامه ميرعبداللطيف خان شوشتري از سادات نوريه شوشتر و از نوادگان سيد نعمت‌الله جزايري، فقيه معروف اواخر صفويه از ديگر خدمات ارزشمند استاد صمد موحد است. در پايان بايد از دو كتاب خواندني و ارزشمندي ياد كنم كه دكتر صمد موحد با همراهي برادر فاضل‌شان دكتر محمدعلي تهيه و منتشر كردند. كتاب اول برگردان و شرح ده فص اول از فصوص‌الحكم، مشهورترين كتاب محي‌الدين ابن‌عربي، عارف و دانشور و فيلسوف مسلمان اندلسي قرن‌هاي ششم و هفتم هجري و بنيانگذار عرفان نظري است. تحليل‌هاي ده فص نوشته دكتر صمد موحد است. كتاب دوم رساله سپهسالار نوشته فريدون احمد سپهسالار، از ملازمان خدمت مولانا است كه يكي از مهم‌ترين و مفصل‌ترين و قديمي‌ترين شرح حال‌ها از زندگي مولانا جلال‌الدين محمد بلخي رومي است. اين كتاب با عنوان «رساله در مناقب خداوندگار» منتشر شده است. رساله سپهسالار در سه قسم تنظيم شده؛ قسم اول مقدمات و مقامات سلطان العلما پدر مولانا است، قسم دوم كه مفصل‌ترين و اصلي‌ترين بخش كتاب است، شرح كاملي از زندگي مولانا است و قسم سوم مخصوص احوال محقق ترمذي و شمس تبريزي و خلفا و جانشينان مولاناست. در اين مختصر كوشيدم به معرفي هر چند اجمالي مهم‌ترين كتاب‌هاي استاد دكتر صمد موحد بپردازم تا ضمن ياد كرد ايشان، علاقه‌مندان به حكمت و فلسفه را با اين آثار آشنا سازم. از آنچه آمد روشن مي‌شود كه اين دانشمند فقيد، آثار ماندگار و ارزشمندي در حوزه حكمت و فلسفه و عرفان عرضه داشته و مصداق آن آيه شريفه است كه برادر بزرگوارشان در يادداشت كوتاه خبر درگذشت او آورده «آن كه با دلي پاك و قلبي سليم به سوي خدا سفر كرده است». به همراه همه همكاران و دوستانم در روزنامه اعتماد، درگذشت ايشان را به همسر، فرزندان، خانواده محترم و برادر ارجمندشان استاد دكتر محمدعلي موحد، تسليت عرض مي‌كنم و براي ايشان از درگاه الهي صبر و آرامش مسئلت مي‌نمايم. با اميد.