احسان پناه‌بر
پيش از حمله 7 اكتبر حماس به شهرك‌هاي اسراييلي در امتداد نوار غزه و تجاوز سنگين ارتش اسراييل به غزه، محمود عباس، رييس تشكيلات خودگردان فلسطين در 30 ژوييه 2023، رياست نشستي چهارساعته را با رهبران حماس در مصر براي حل‌وفصل اختلافات ديرينه بين اين دو جناح رقيب (فتح و حماس) بر عهده داشت؛ دو گروهي كه هر يك كنترل بخش‌هايي از خاك فلسطين را در دست دارند.
نشست در شهر ساحلي العلمين براي دستيابي به توافق وحدت، ناموفق بود، اما منجر به تشكيل «كميته آشتي» شد و دو طرف وعده دادند كه در آينده گفت‌وگوهاي بيشتري را از سر گيرند. اكنون جنگ خونيني در غزه در جريان است و ارتش اسراييل سه ماه است با هر چه در توان دارد، براي نابودي اين منطقه كوشيده است و غيرنظاميان بيشترين آسيب را از اين تجاوز ديده‌اند.
به نظر مي‌رسد اين جنگ تمام‌عيار عليه موجوديت فلسطينيان و نه فقط حماس باشد. بنابراين جنبش فتح و حماس قصد دارند بار ديگر براي اتحاد عليه تجاوزگري اسراييل، به اتحاد فرصت مجددي بدهند.
به نوشته المانيتور، رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه از قصد خود یعنی آشتي ميان حماس و فتح گفته است.
به همين منظور، اردوغان بر تمايل آنكارا جهت ميزباني نشستي بين‌المللي براي گرد هم آوردن رهبران فتح و حماس تاكيد كرده است. يك بار ديگر، جناح‌هاي فلسطيني حماس و فتح، به ابتكار اردوغان، به دنبال آشتي و كنار گذاشتن اختلافات خود هستند. به ادعاي ناظران، كنار هم قرار دادن اين دو جريان فلسطيني به دليل پيچيده‌تر شدن معادله فلسطين، ممكن است نفوذ اردوغان در منطقه را كاهش دهد. اين گروه مدعي‌اند كه هيچ‌يك از جناح‌ها آماده سازش نيستند. گفته مي‌شود شكاف ميان دو جريان نه در سطح سرزميني، بلكه در رويكرد و راهبرد است. اما هرگونه فعل و انفعالي، هرچند اندك، جهت رسيدن به آشتي ميان دو جناح رقيب فلسطيني مي‌تواند براي مردم سرزمين‌هاي اشغالي خوشبينانه تلقي شود.
شراكت راهبردي!
ميزان ارتباط تركيه تحت رهبري اردوغان با حماس موضوع گمانه‌زني‌هاي زيادي بوده است. حماس دفتري در منطقه باشاك شهير استانبول دارد، با موسسات خيريه تركيه ارتباط برقرار كرده است و روابطي قوي با پايگاه حزب عدالت و توسعه اردوغان (AKP) و همچنين حزب اپوزيسيون سعادت (SP) تركيه دارد، اين در حالي است كه اردوغان همواره سعي داشته روابط خود را با رژيم اسراييل و هر كابينه‌اي كه در راس آن باشد، به خطر نيندازد. البته اهداف اردوغان از اين امر راهبردي است: از نياز به ثبات و امنيت در مديترانه شرقي گرفته تا حفظ معادله قدرت با اعراب منطقه، به خصوص قطر، امارات و عربستان سعودي و ترس از نفوذ بيشتر ايران در منطقه، اردوغان را بر آن داشته است تا به شكل راهبردي همكاري خود با رژيم اسراييل را حفظ كند. بنابراين به نظر نمي‌رسد به جز ميزباني از دفاتر سياسي حماس، همان كاري كه قطر نيز انجام مي‌دهد، اقدمات قابل توجه بيشتري به نفع حماس از سوي تركيه انجام شود. البته از منظر تاكتيكي، تركيه از سال 2010، زماني كه روابط تركيه و اسراييل به دليل حمله مرگبار اسراييل به فعالان حامي فلسطين كه اكثر آنها شهروند تركيه بودند، در كشتي ماوي مرمره با بحران مواجه شد، مامن حماس بوده است. به ادعاي المانيتور اعضاي حماس كه از سوي اسراييل در جريان مبادله اسرا آزادشده بودند نيز در تركيه ساكن شدند، از جمله صالح العاروري، عضو دفتر سياسي كه در سال 2012 از سوريه به تركيه نقل مكان كرد، اما در سال 2015 و در پي تلاش تركيه و اسراييل براي عادي‌سازي روابط به قطر رفت.
سياست يك بام و دو هواي تركيه
سياست تركيه در قبال فلسطيني‌ها با همكاري موازي هم با جنبش فتح (تشكيلات خودگردان فلسطين) و هم با حماس تعريف مي‌شود. آنكارا اخيرا در حال توسعه روابط نزديك با دولت تشكيلات خودگردان به رهبري محمود عباس بوده است. سياستمداران تركيه به‌شدت از تصميمات دولت ايالات متحده در مورد فلسطيني‌ها از جمله اعلام طرح صلح ترامپ در ژانويه انتقاد كرده‌اند. تركيه از فعاليت خود در سازمان همكاري اسلامي براي دفاع از فلسطيني‌ها نيز استفاده مي‌كند و به عنوان عضوي از ناتو، همواره در مقابل طرح‌هاي ايالات متحده عليه فلسطيني‌ها ايستاده است. تركيه يكي از مهم‌ترين شركاي اقتصادي تشكيلات خودگردان فلسطين نيز هست. آمارها نشان مي‌دهد تركيه حجم تجارت حدود 84 ميليون دلاري با اين تشكيلات دارد.
اخيرا سطح اين همكاري‌ها و نفوذ تركيه در تشكيلات خودگردان بيشتر نيز شده است چرا كه دولت اردوغان ظاهرا مايل است اسناد بايگاني شده مربوط به دوران عثماني را در خصوص منازعات حقوقي با رژيم اسراييل در اختيار فلسطيني‌ها قرار دهد. اين اسناد بايگاني‌شده مي‌تواند مالكيت فلسطيني‌ها بر املاك و زمين‌هاي غيرمنقول در بيت‌المقدس شرقي و كرانه باختري را تاييد كند و دست بالا را به فلسطينيان در دادگاه‌هاي بين‌المللي جهت جلوگيري از شهرك‌سازي اسراييل بدهد.
ريشه‌هاي شكاف
ناظران مدعي‌اند متحد كردن فلسطيني‌ها هدف نسبتا بلندپروازانه‌اي است. به گفته منابع فلسطيني، هنوز چارچوب مشخصي براي گفت‌وگوهاي آشتي در دسترس نيست. اردوغان در سال 2020 تمام هم‌وغم خود را به اين موضوع اختصاص داد و با عباس و اسماعيل هنيه، رييس دفتر سياسي حماس گفت‌وگو كرد. در نشست استانبول در سپتامبر همان سال، مقامات حماس و فتح نقشه راه را براي پايان دادن به شكاف ميان خود تهيه كردند، اما ساير گروه‌هاي فلسطيني كه در اين طرح ناديده گرفته شده بودند، يك صدا مخالف بودند. در سال 2022 با ميانجيگري الجزاير، توافقنامه آشتي گسترده‌تر، با حضور 14 گروه فلسطيني امضا شد. به ادعاي ناظران، يكي از موانع آشتي، مساله طرح دو كشوري است؛ طرحي كه حماس و گروه‌هاي ديگر فلسطيني با آن مخالف هستند .
اكنون آينده غزه پس از جنگ و تجاوز اسراييل نيز چشم‌انداز آشتي را مبهم كرده است چرا كه طرحي از سوي ايالات متحده براي كنترل نوار غزه پس از جنگ از سوي تشكيلات خودگردان ارايه شده است، طرحي كه ظاهرا تشكيلات تمايل خود را نسبت به آن نشان داده است و همين امر مي‌تواند آينده آشتي را به مخاطره اندازد. از سوي ديگر، نقش بازيگري كه ميانجيگري را بر عهده مي‌گيرد نيز بسيار مهم است. فتح مصر را براي ميانجيگري ترجيح مي‌دهد، اگرچه اخيرا از آنكارا براي آشتي فلسطين كمك گرفته است. بنابراين نقش تركيه احتمالا محدود به بسترسازي براي مذاكرات بين فتح و حماس خواهد بود و اقدامات بيشتر همت دو طرف و ساير كشورهاي عربي را مي‌طلبد.
خيز براي جنگي بي‌سرانجام!
در همين حال، خبرها از ميدان جنگ در غزه حاكي از آن است كه ارتش اسراييل در حال آماده‌سازي براي جنگي طولاني‌مدت در نوار غزه است و نيروهاي خود را به منظور بررسي چگونگي ادامه جنگ آماده مي‌كند. وزير جنگ و برخي از سران ارتش اسراييل قائل بر آن هستند كه نابودي (ادعايي) قابليت‌هاي نظامي حماس در غزه حداقل چند ماه ديگر طول خواهد كشيد. به گزارش وال استريت ژورنال، روز دوشنبه، ارتش اسراييل مدعي شد كه تركيب نيروي زميني خود در غزه را تعديل خواهد كرد و برنامه‌هايي را براي عقب‌نشيني پنج تيپ از نوار غزه در هفته جاري تعريف خواهد كرد. اين نشريه به نقل از سخنگوي ارتش اسراييل مدعي شد اكنون ارتش اسراييل بيشتر سعي دارد با تكيه بر نيروهاي ويژه و مهندسي- رزمي به زيرساخت‌ها و تونل‌هاي زيرزميني حماس در غزه دسترسي يابد و از اين طريق مراكز فرماندهي حماس را هدف قرار دهد؛ امري كه ناظران آن را كاري بسيار پيچيده و سخت توصيف مي‌كنند.
سازه‌هاي پر هزينه
در تحليلي كه رويترز از زبان هفت مشاور امنيتي و نظامي از زيرساخت‌ها و تونل‌هاي حماس منتشر كرده است، بافت شني و ماسه‌اي زمين‌هاي غزه، مصالح به كار رفته در ساخت تونل‌ها و همچنين گستردگي و پيچيدگي طراحي آن از نقاط قوت اين سازه‌ها عنوان شده است.
اين ويژگي‌ها مي‌تواند بازسازي و حتي ساخت تونل‌ها را براي حماس كم‌زمان‌تر كرده و به همين ميزان، تخريب و دسترسي آن را براي نيروهاي اسراييلي سخت‌تر كند. دانيال هاگاري، سخنگوي ارتش اسراييل نيز در نشست خبري اخير خود، ضمن تاييد سختي و زمانبري تخريب اين تونل‌ها، اين روند را براي ارتش اسراييل حياتي توصيف كرد؛ امري كه اگر محقق نشود، شكست سنگيني براي اسراييل در رسيدن به اهداف خود در غزه خواهد بود.