«اعتماد» بررسي مي‌كند
تالاب انزلي نمي‌ميرد اگر...
غزل لطفي
يكي از اكوسيستم‌هاي منحصربه‌فرد كشورمان تالاب بين‌المللي بندر انزلي است. تالاب انزلي از جمله تالاب‌هاي بين‌المللي ثبت‌شده ايران است. اين تالاب از نخستين تالاب‌هاي ثبت‌شده در كنوانسيون رامسر است كه در ۲۱ دسامبر سال ۱۹۷۵ ميلادي در اين كنوانسيون، ثبت شده است. تالاب انزلي از آن‌جايي كه يك تالاب بين‌المللي ثبت شده است، هم‌اكنون در فهرست مونترآل قرار گرفته است. قرار گرفتن در اين فهرست به معناي اين است كه «تالاب در حال خشك‌شدن است و به مراقبت نياز دارد». تالاب انزلي در گذشته با وسعتي در حدود ۱۵ هزار هكتار، محل زندگي گونه‌هاي مختلف گياهان، پرندگان، ماهي‌ها، جانوران آبزي تالابي بوده و به دليل گردش‌پذير بودن اين منطقه نقش بسيار مهمي در بحث اقتصاد ساكنين پيرامون آن و شهرهاي اطراف (بندر انزلي، صومعه‌سرا، رشت و خمام) داشته است. طبق تحقيقات ورودي آب تالاب ، سالانه حدود دو ميليارد و دويست ميليون متر مكعب و از ۱۱ رودخانه نشان داده شده كه به دليل كاسه‌اي شكل بودن بستر قديم آن حجم بسيار زيادي آب در تالاب ذخيره مي‌گرديد. اين آب شيرين علاوه بر محل زيست جانوران, مخزن مهمي براي جبران كمبود آب در مواقع خشكسالي يا كم‌آبي بوده و كمك به مردم روستاهاي اطراف در آبياري مزارع و كشاورزي مي‌نمود. همچنين منبع بسيار مهم صيادي نيز محسوب شده است. اما با نگاهي اجمالي به وضعيت زيست‌محيطي گيلان از جمله تالاب‌ها، رودخانه‌ها، مراتع، جنگل‌ها، مديريت پسماند و... به اين نتيجه مي‌رسيم كه عملكرد مديريتي از گذشته تا حال مطلوب نبوده و در راستاي احياي محيط طبيعي تلاش لازم صورت نگرفته است.
محمد پورخوش سعادت فرماندار انزلي در گفت‌وگو با «اعتماد» از تالاب انزلي و بايد و نبايدها در امر احياي آن مي‌گويد: «در حال حاضر ميزان آب ورودي به تالاب انزلي مناسب است و كمبودي وجود ندارد. مشكل از جايي شروع مي‌شود كه آب درياي خزر عقب‌نشيني كرده است و از علل اصلي اين موضوع مي‌توان به سدسازي روسيه بر روي رود ولگا اشاره كرد كه با اين كار آب ولگا را به‌سمت زمين‌هاي كشاورزي هدايت كرده و روسيه طي پنج سال، از واردكننده گندم و ذرت به صادر كننده اين محصولات در دنيا، مبدل شد. وقتي آب ولگا صرف كشاورزي مي‌شود؛ طبيعتا دِبي ورودي به خزر كاهش مي‌يابد و درياچه خزر در حال كوچك‌شدن است و سال‌هاي آينده، نمود بيشتري نيز خواهد داشت. همانطور كه گفتم: در تالاب انزلي كمبود آب نداريم اما دو اتفاق بد رخ داده است: ۱- در دولت آقاي احمدي‌نژاد براي حل مشكل رسوب در تالاب، طرحي اجرا شد كه در ورودي تالاب رسوبگير احداث شود. بدين ترتيب كه در ورودي‌هاي تالاب در بستر رودخانه، زمين را گود مي‌كردند كه رسوبي كه رودخانه مي‌آورد، در آن محل دپو شود. تالاب حالت كاسه‌اي دارد و اگر رسوب وارد آن شود، كم‌كم پر مي‌شود. در دولت گذشته، نسبت به تخليه رسوب‌گيرها غفلت شد و تجميع آن باعث شد، رسوب وارد عرصه عمومي تالاب شود. ضربه بزرگ ديگري هم كه به تالاب وارد شد، موضوع بايوجمي بود كه داكت خود را در هسته اصلي تالاب ايجاد كرد و آزمايش‌هاي بيوشيمي را آنجا انجام داد. [بايوجمي طرحي بود كه توسط مواد نانوشيمي، لجن تالاب تجزيه شود كه با توجه به خطرزا بودن مواد مصرفي، دستگاه قضايي كشور، اين طرح را متوقف كرد. اين مواد به‌حدي خطرآفرين بودند كه در اصفهان، حاضر نشده بودند حتي در فاضلاب از آن استفاده كنند.]. البته بحث رسوبگير چاره اصلي نيست و راه‌حل اساسي، مبحث آبخيزداري است كه در بالادست، بستر رودخانه‌ها شسته نشوند و به سمت تالاب حركت نكنند.
موضوع ديگري كه الان چالش‌برانگيز است اين مورد است كه هر سال با بارندگي و سيلابي‌شدن دريا، رسوب‌ها از تالاب شسته مي‌شد اما با احداث موجشكن، عملا جلوي خروج رسوب گرفته شد. موجشكن باعث شد مكانيك آب تغيير كند و اين تغيير، باعث ماندگاري رسوب در كف تالاب شد. همچنين احداث موجشكن باعث عدم ورود آب شور به تالاب شده است. با ورود آب شور، PH آب تالاب تنظيم مي‌شد و بسياري از گياهان مهاجم رشد پيدا نمي‌كردند.»
فرماندار بندر انزلي در پاسخ به اين سوال كه شرايط مديريت فاضلاب شهري چگونه است و بندر انزلي تصفيه‌خانه فاضلاب دارد يا خير توضيح داد: «تصفيه‌خانه فعلا فعال نيست و تمام فاضلاب شهري و صنعتي نيز به‌طور مستقيم وارد تالاب مي‌شود و نيترات موجود در فاضلاب و شيرين‌شدن آب تالاب، دست‌به دست هم داده‌اند تا گياهاني مانند آزولا و سنبل آبي، رشد بيشتري پيدا كنند و جزو عوامل مهم خشك‌شدن تالاب محسوب شوند.»
وي شرايط فعلي تالاب و راهكارهاي عملياتي را اينگونه تشريح كرد: «الان حال تالاب خوب نيست. اما اگر موارد زير رعايت شود، حتما به شرايط تثبيت‌شده خواهيم رسيد.
۱- بايد رسوب‌گيرها احياء شوند.
۲- روگاهاي اصلي كه دچار تجميع رسوب شده‌اند، لايروبي شوند.
۳- اصلاح موجشكن و بازگشت مكانيك طبيعي آب انجام شود.
۴- مبارزه قطعي و مناسب با گياهان مهاجم صورت گيرد.
۵- كنترل فاضلاب و عدم ورود آن به تالاب كه اين امر بايد در تصفيه‌خانه‌هايي در رشت، انزلي و فومنات انجام شود.»
فرماندار انزلي در زمينه بودجه‌هايي كه صرف احياي تالاب شده است شرح داد: «سازمان بنادر و كشتيراني به‌جهت مسووليت اجتماعي و با پيگيري نماينده مردم انزلي در مجلس و فرماندار، بخشي از لايروبي شريان‌هاي اصلي را به‌عهده گرفته است.»
وي در مورد آتش‌سوزي‌هاي گاه و بي‌گاه تالاب مي‌گويد: «ني نيز يكي از گياهان مهاجم تالابي است اما روش مبارزه با آن آتش‌زدن نيست و افرادي كه اقدام به اين‌كار مي‌كنند دنبال تصرف زمين هستند. اما آتش‌سوزي بخش قابل اهميتي را در بر ندارد و مهم‌تر اين است كه تالاب ني‌زدايي و درختزدايي شود تا مانع جمع‌شدن رسوب شويم. ني‌زدايي، درختزدايي و سنبل‌زدايي جزو وظايف محيط زيست است كه به‌درستي انجام نمي‌شود.»
وي در پايان توضيح مي‌دهد كه به عنوان فرماندار بندر انزلي به‌دنبال كمپين نجات تالاب است تا تالاب انزلي با توجه به استانداردهايي كه در كنوانسيون رامسر مشخص شده، احيا شود. اما برخي كارشناسان محيط زيست بر اين اعتقاد هستند تالاب بايد رها شود و روند طبيعي خود را پيش بگيرد كه اين امر با ورود فاضلاب، عدم آبخيزداري و احداث موجشكن امكان پذير نيست. زماني مي‌توانيم بگوييم روند طبيعي خود را پيش بگيرد كه در طبيعت دست نبرده باشيم. حالا كه دستكاري شده بايد راه‌هاي مقابله را هم فراهم كنيم. تالاب انزلي نمي‌ميرد اگر اجماع ملي در زمينه احيا فراهم شود. الان سنبل‌زدايي و رسوب‌گيري، كم‌وبيش در حال انجام است اما در مبحث فاضلاب، آبخيزداري و اصلاح موجشكن نيازمند عزمي جدي هستيم.
در ادامه اين گزارش سوالاتي را از مجموعه آب منطقه‌اي گيلان پرسيديم كه مسعود اسحق‌پور، مدير مهندسي رودخانه و سواحل شركت سهامي آب منطقه‌اي گيلان به «اعتماد» پاسخ داد.
۱- شرايط تالاب انزلي از نظر حجم ورودي آب چگونه است؟
آب ورودي به تالاب انزلي از طريق ۹ رشته رودخانه به نام‌هاي: پيربازار، پسيخان، پيش رودبار، ماسوله رودخان، پلنگ ور، خالكايي، مرغك، بهمبر و چافرود و تعدادي از زهكش‌هاي مرتبط با شبكه آبياري و زهكشي گيلان تامين مي‌شود. حجم متوسط آب ورودي سالانه به تالاب انزلي صرفا از محل رودخانه‌هاي ذكر شده معادل ۲۲۰۰ ميليون متر مكعب مي‌باشد كه تقريبا معادل 10 برابر نياز زيست محيطي آن است. لكن به دليل عدم توزيع زماني مناسب (توزيع بهنگام) در سال‌هاي خشك، بعضي از مسيرهاي ورودي به تالاب انزلي داراي دبي حداقلي مدنظر محيط زيست نمي‌باشد كه در صورت احداث سدهاي مخزني، توزيع زماني حقابه زيست محيطي مطمئن و بهينه در تمام فصول سال، امكان‌پذير خواهد بود. در همين راستا احداث سدهاي مخزني عزيزكيان بر روي رودخانه گوهر‌رود پيربازار، لاسك بر روي امامزاده ابراهيم پسيخان و خالصان بر روي ماسوله رودخان در برنامه كاري اين شركت قرار دارد.
۲- آيا واقعا بايد نگران تالاب انزلي باشيم و تالاب در حال مرگ است؟
با توجه به حجم آب قابل توجه درياي كاسپين در مقايسه با تالاب انزلي (۲۳۱ هزار برابر) و بنا بر قانون ظروف مرتبطه، هرگونه نوسان سطح آب دريا بر روي تالاب‌هاي متصل به آن منجمله تالاب انزلي تاثير گذاشته و منجر به كاهش يا افزايش سطح و حجم آب تالاب انزلي مي‌گردد. با توجه به پسروي سطح آب دريا در سال‌هاي اخير و همچنين ورود رسوبات به ويژه لجن‌هاي با تركيب آلي، ظرف تالاب كوچك شده و حجم آب ورودي به آن تاثير چنداني بر روي حجم آب باقيمانده در تالاب ندارد. شايان ذكر است كه زايش و مرگ تالاب‌ها، پديده‌اي طبيعي بوده و در گذشته به كرات رخ داده است و اين نكته كه نقش عوامل انساني (انسانزاد) و عوامل طبيعي (زمينزاد) به چه ميزان مي‌باشد، حائز اهميت است.
۳- عوامل ناپايدار كننده شرايط تالاب كدام مباحث هستند ؟
در حال حاضر ورود فاضلاب به داخل تالاب و رشد فزاينده گياهان مهاجم مانند سنبل آبي كه خود موجب تشديد خشك‌شدگي تالاب مي‌گردد، از مهم‌ترين آسيب‌ها و تهديدها به شمار مي‌رود. ضمن اينكه كاهش سطح آب دريا نيز مزيد بر علت شده است و با توجه به اينكه عمده آورد آبي درياي كاسپين از طريق رودخانه ولگا در كشور روسيه مي‌باشد، نيازمند همكاري‌ها و توافق‌هاي بين‌المللي مربوطه مي‌باشد.
در بخش پاياني و به‌جهت بررسي كارشناسي، به گفت‌وگو با ابوعلي گلزاري كارشناس محيط زيست، در مورد شرايط حاكم بر تالاب‌هاي گيلان و علي‌الخصوص تالاب انزلي پرداختيم. وي به «اعتماد» مي‌گويد: «همانطور كه مستحضريد سازمان حفاظت محيط زيست داراي وظايفي اصلي بوده كه از جمله مهم‌ترين آنها حفاظت از اكوسيستم‌هاي طبيعي كشور و ترميم اثرات سوء گذشته در محيط زيست، پيشگيري و ممانعت از آلودگي و تخريب محيط زيست، ارزيابي ظرفيت قابل تامل محيط زيست در جهت بهره‌وري معقول و برخورد فعال با زمينه‌هاي بحراني و آلودگي‌ها و ... است. متاسفم كه بگويم هر روز شاهد فرصت‌سوزي‌هاي گوناگون هستيم و اگر اين شرايط ادامه پيدا كند، تالاب انزلي به سرنوشت تالاب هامون، كياكلايه لنگرود، باتلاق گاوخوني، درياچه اروميه و... دچار خواهد شد و ادامه حياتش با مخاطره مواجه مي‌شود.»
گلزاري در مبحث محافظت بيولوژيك تالابي شرح مي‌دهد: «مواردي همچون عدم توانايي در جمع‌آوري گياهان و چندين گونه ماهي مهاجم كه رودخانه‌ها و سطح تالاب‌هاي گيلان را اشغال نموده است، عدم كنترل و حذف ني‌هاي تالابي مازاد، عدم احياء تله‌هاي رسوبگير احداث شده و عدم احداث تله‌هاي رسوبگير جديد، عدم بازگشايي آبراهه‌هاي تالاب انزلي كه نقش رگ‌هاي حياتي تالاب در بحث آبرساني را بر عهده دارند، عدم جمع‌آوري زباله‌هاي شناور در تالاب و خط ساحلي، عدم ارايه راهكار به جهت جلوگيري از پايين رفتن تراز آب تالاب (با توجه به اتصال آب تالاب به درياي خزر)، بلاتكليف ماندن وضعيت پروژه‌هاي عمراني- اقتصادي، ورود فاضلاب خانگي و صنعتي شهرهاي اطراف به تالاب انزلي و ۲ رودخانه زرجوب و گوهر رود كه جزو آلوده‌ترين رودخانه‌هاي جهان هستند و نقش اگو را براي انتقال فاضلاب به تالاب انزلي به‌جاي انتقال آنها به تصفيه‌خانه‌ها را بر عهده دارند و بسياري موارد ديگر كه در اين متن نمي‌گنجد گوشه‌هايي از خسارت‌هاي جبران‌ناپذير وارده به تالاب انزلي است.
نكته ديگر اينكه به نظر مي‌رسد، به دليل عدم برنامه‌ريزي و هدف‌گذاري دقيق مديران و مسوولان محيط زيست و اجرايي نشدن پروژه‌هاي كارشناسانه در خصوص تالاب انزلي، استراتژي سكون و انفعال در دستور كار قرار گرفته تا بدين صورت از خود رفع مسووليت نموده و از پاسخ‌گويي به اذهان عمومي و ارگان‌هاي نظارتي فاصله بگيرند. اين نكته هم قابل ذكر است در صورتي كه اقدامي كارآمد در خصوص رفع مشكلات اصلي تالاب انزلي صورت نگيرد، احتمال اندك احياي تالاب انزلي براي هميشه از دست خواهد رفت.»
گلزاري در ادامه به صورت تيتروار به گوشه‌اي از وظايف سازمان محيط زيست كه سال‌هاي گذشته به‌طور كامل اجرا نشده و مغفول ماندن آن، باعث پديد آمدن شرايط بحراني براي تالاب انزلي شده است، اشاره كرد و گفت: «عدم انجام كامل وظايف تحت مسووليت دبير كميته احياي تالاب انزلي و كم‌توجهي نسبت به محيط زيست گيلان خصوصا تالاب انزلي، عدم جمع‌آوري و كنترل گياهان و آبزيان مهاجم، عدم دفاع از حق‌آبه تالاب انزلي، عدم مشخص نمودن حريم اكولوژيك واحد براي تالاب انزلي و پيشگيري از تجاوزات به حريم آن، عدم پيگيري و هماهنگي جهت انجام پروژه‌هاي آبخيزداري در مناطق بالادست تالاب انزلي و طرح‌هاي عمراني تالاب از مهم‌ترين مواردي است كه پيامد ادامه آن، خشك‌شدن كامل تالاب انزلي خواهد بود.»
اين كارشناس محيط زيست در پايان به مهم‌ترين عوامل نابودي تالاب انزلي اشاره كرد: «نكته آخر اينكه با توجه به بررسي‌هاي اينجانب در سال‌هاي گذشته عوامل بيان شده، در خشك شدن تالاب موثر هستند اما شايد بتوان گفت از عوامل اصلي نابودي تالاب انزلي مديران بي‌برنامه است كه به‌دليل نداشتن نقشه راه جامع به‌طور سليقه‌اي با اين موضوع برخورد نموده و تالاب به اين حال و روز افتاده است. اميدوارم با اقدام عاجل سياست‌گذاران و مديران ملي و منطقه‌اي از دچار شدن تالاب انزلي به سرنوشت درياچه اروميه، تالاب اميركلايه، هورالعظيم و ... جلوگيري نماييم و اين امانت ارزشمند را براي فرزندان‌مان و نسل‌هاي بعدي حفظ نماييم.»
توضيح ضروري: «اعتماد» آمادگي اين امر را دارد كه توضيحات مسوولان ذي‌ربط را در زمينه فعاليت‌هاي انجام شده در حوزه احياي تالاب انزلي منتشر كند.