بيماري سلمان و چشم‌انداز روابط ايران و عربستان
عارف دهقان دار
مارس 2023، نقطه عطفي در تاريخ روابط ايران و عربستان محسوب مي‌شود، چراكه دو كشور در اين تاريخ بر آن شدند كه با ميانجيگري چين، 7 سال تنش و درگيري غيرمستقيم را كنار گذاشته و با امضاي توافقنامه‌اي، روابط ديپلمايك خود را از سر بگيرند.
اكنون نزديك به 15 ماه از آن تاريخ مي‌گذرد و شرايط منطقه هيچ شباهتي به آن زمان ندارد. عمليات توفان‌الاقصي و آغاز نبرد غزه و رويارويي مستقيم ايران و اسراييل، معادلات را وارد مرحله جديدي كرده است كه مي‌تواند تاثيرات مهمي روي ترتيبات امنيتي و آينده قدرت در منطقه منا برجاي بگذارد.
همچنين درگذشت ابراهيم رييسي، رييس‌جمهور و حسين اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه كشورمان، شرايط ويژه‌اي را در كشور ايجاد كرده و ايران اكنون در آستانه انتخاباتي زودهنگام قرار دارد كه نتيجه آن مي‌تواند تاثيرات قابل توجهي را در سياست‌هاي منطقه‌اي ايران خاصه در روابط با كشورهاي عربي داشته باشد. نبايد فراموش كرد كه دولت سيزدهم، اهتمام ويژه‌اي به سياست همسايگي داشت و حسين اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه فقيد ايران ديپلماتي بود كه به خوبي با كشورهاي عربي منطقه آشنايي داشت و به زبان آنها مسلط بود و بدين واسطه، نقش قابل توجهي در بهبود روابط ايران با كشورهاي عربي منطقه داشت.
ملك سلمان بن عبدالعزيز، پادشاه 88 ساله عربستان سعودي، اكنون به دليل التهابات ريوي در كاخ السلام جده، تحت درمان قرار گرفته است و بر اين اساس، محمد بن سلمان، وليعهد اين كشور، سفر خود را به كشور ژاپن كه بنا بود در بازه 20 تا 23 مه انجام شود به تعويق انداخته است. شايد يكي از دلايل اصلي اين اقدام، نگراني از ثبات و آينده عربستان باشد. بن‌سلمان هنوز مخالفان جدي در ميان شاهزادگان سعودي دارد كه ممكن است با فوت ملك سلمان، تاج و تخت وي را تهديد كرده و جنگ قدرت در خاندان سلطنتي شكل بگيرد و عربستان وارد يك دوره بي‌ثباتي شود.
بيماري سلمان درست در زماني رخ داده كه وليعهد MBS، ملاقات مهمي را با جيك ساليوان، مشاور امنيت ملي امريكا، براي پيشبرد پيش‌نويس نهايي توافق امنيتي ميان دو كشور، انجام داده است. مذاكرات براي جمع‌بندي اين توافق كه بناست مقدمه‌اي براي عادي‌سازي روابط رياض و تل‌آويو شود، پس از پيامدهاي نبرد 7 اكتبر و كشته شدن چندين هزار نفر از مردم مظلوم غزه، براي مدتي از سوي سعودي‌ها متوقف و به حالت تعليق در آمده بود . اما همان‌طور كه پيش‌بيني مي‌شد، بعيد به نظر مي‌رسيد كه عربستان از امتيازات حاصل از اين توافق دست بكشد و محمد بن سلمان، صرفا به واسطه جايگاه حاكميت سعودي در جهان اسلام به عنوان خادمين حرمين شريفين و براي حفظ ظاهر، براي مدت كوتاهي روند عادي‌سازي روابط با اسراييل را متوقف كرده بود تا توجه خود را به مردم غزه نشان دهد. لازم به ذكر است كه توقف حملات اسراييل به نوار غزه و حل مساله فلسطين بر اساس راهبرد دو دولتي و تشكيل دولت فلسطيني در مرزهاي 1967 به پايتختي قدس شرقي، يكي از شروط رياض براي برقراري رابطه ديپلماتيك با تل آويو است كه با توجه به روي كار بودن دولت راست افراطي مذهبي در اسراييل كه مخالف دادن هرگونه امتياز سرزميني به فلسطينيان است، تحقق اين شرط در شرايط فعلي با مشكل مواجه است. پذيرش حق غني‌سازي در خاك عربستان و امضاي يك پيمان دفاعي امنيتي در سطح ناتو و كاهش محدوديت‌ها در فروش سلاح به رياض، از ديگر خواسته‌هاي مهم عربستان، در ازاي پذيرش عادي‌سازي است. اكنون پيش‌نويس اين توافق در حال تكميل است كه امضاي آن تاثير مهمي در معادلات منطقه و همچنين روابط تهران و رياض خواهد گذاشت.
في‌الحال، محمد بن سلمان، وليعهد سعودي، عملا مسوول اداره عربستان سعودي است كه نسبت به اوايل دوران ولايت‌عهدي، به مراتب پخته‌تر شده است و اكنون تلاش مي‌كند كه كمترين ميزان تنش را با همسايگان و ساير قدرت‌هاي منطقه‌اي داشته باشد و در شرايط فعلي راهبرد موازنه مثبت را ميان قدرت‌هاي بزرگ يعني امريكا و چين در پيش گرفته و بر اساس چشم‌انداز سند 2030 به دنبال دور كردن اقتصاد اين كشور از نفت، تغيير تصوير ملي عربستان نزد افكار عمومي جهان و كسب درآمدهاي سرشار از حوزه گردشگري است. بايد منتظر ماند و ديد كه تا چه حد در تحقق سند 2030 موفق خواهد بود.
با توجه به تماس روز گذشته بن سلمان با محمد مخبر و ابراز همدردي وي به واسطه درگذشت ابراهيم رييسي و تاكيد دو طرف بر بهبود روابط دوجانبه در حوزه‌هاي مختلف كه بيشتر در حد تعارف بود، به نظر نمي‌رسد كه در كوتاه‌مدت شاهد تغيير جدي در روابط فعلي دو كشور باشيم و حتي در صورت فقدان ملك سلمان، احتمالا همين روند در دوران پادشاهي محمد بن سلمان نيز ادامه خواهد داشت و سطح روابط فيمابين بيش از آنكه جنبه اقتصادي داشته باشد، جنبه سياسي و امنيتي خواهد داشت. اما در بلندمدت، با توجه به روند عادي‌سازي روابط عربستان و اسراييل و احتمال روي كار آمدن ترامپ در امريكا و سبقه ماجراجويي‌هاي عربستان در آن دوران در منطقه بايد با ديده ترديد نسبت به حفظ همين سطح از روابط دو كشور در آينده نگريست . مگر اينكه ابتكار جديدي از سوي دو طرف براي تضمين روابط فيمابين در بلندمدت صورت گيرد.
کارشناس مسائل بین الملل